Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

inqirozlar. Ular inqirozli hodisalarni keltirib chiqarishi mumkinmi? Yosh - bu 
birinchi  navbatda  etilish,  oʻzgarish,  inson  organizmining  qarishi  bilan 
belgilanadigan biologik omil hisoblanadi.  
Psixik  qobiliyatlarning  psixik  oʻzgarishi  yoshdagi  oʻzgarishlar  natijasi 
hisoblanadi. Demak, biologik rivojlanishni keltirib chiqaruvchi inson yoshidagi 
oʻzgarishlarni,  yoshdagi  inqirozlarga  sabab  boʻladigan  mustaqil  omil  sifatida 
koʻrish mumkin. Bu inqirozlar shaxs rivojlanishlarining ildamli qarakati uchun 
kerak  boʻladigan  normativ  jarayonlar  sirasiga  kiradi.  Inqirozlarning  keyingi 
guruhini  ichki  shaxsiy  oʻzgarishlar  tashkil  etadi.  Ong  oʻzgarishi,  taassurotlar, 
instinktlar, irratsional tendensiyalar ularning barchasi ichki ziddiyat, psixologik 
butunlikning boʻlishiga olib keladi. Bu nevrotik xarakterdagi inqirozlar deyiladi. 
Ular  freydistlar,  neofreydistlar  va  boshqa  psixoanalitik  maktablar  tadqiqot 
predmeti  hisoblanadi.Aytib  oʻtilgan  psixologik inqirozlar guruhi qatorida  yana 
bir  inqirozli  hodisalarning  katta  qatlami  boʻlib,  u  hayot  sharoitlarining 
oʻzgarishlari bilan belgilanadi. Bu hayotiy inqirozlar determinantlar deb  oʻquv 
yurtini  tugatish,  ishga  joylashish,  nikohdan  oʻtish,  farzand  tugʻilishi,  yashash 
joyining  oʻzgarishi,  nafaqaga  chiqish  kabi  muhim  voqealar  hisoblanadi.  Bu 
ijtimoiy - iqtisodiy, vaqt holatlari katta sub’yektiv qiyinchiliklar, psixik zoʻriqish 
va  ong  xulqining  oʻzgarishi  bilan  kuzatiladi.  Va  nihoyat  yana  bir  inqirozlar 
guruhini  ajratish  kerak.  Bu  inqiroz  guruh  hayotidagi  kritik  holatlar  dramatik 
gohida  esa  tragedik  voqealar  bilan  bogʻliq  boʻladi.  Bu  omillar  inson  uchun 
vayronkor  gohida  fojiaviy  yakun  topishi  mumkin.  Ongda  chuqur  oʻzgarishlar 
qadriyatli yoʻnalishlar va umuman hayot mazmunini qaytadan koʻrib chiqiladi. 
Bu  inqirozlar  inson  imkoniyatlari  darajasida  boʻlib  oʻtadi  va  emotsional 
kechinmalar  bilan  kuzatiladi.  Bularni  nonormativ  voqealar,  ya’ni  mehnatga 
layoqatni  yoʻqotish,  nogironlik,  ajrashishi,  majburiy  ishsizlik,  migratsiya, 
kutilmagan  vaziyatda  kishining  oʻlimi  erkinlikdan  mahrum  boʻlishi  va 
boshqalar.  Bu  guruhni  kritik  inqirozlar  deb  ataymiz.  Psixologik  inqirozlarning 
birinchi  uchta  guruhi  xronologik  xarakterga  ega.  Ular  normativ  hisoblanadi; 
ularni barcha odamlar boshidan oʻtkazishadi, ammo inqirozning ifodalanganlik 
darajasi  har  doim  ham  ziddiyat  darajasiga  etmaydi.  Hayotiy  inqirozlarning 

---

241 
 
ikkinchi,  uchinchi  guruhlari  normativ  xarakterga  ega  boʻlib,  boshlanish  vaqti, 
hayotiy  sharoitlar,  senariylar,  inqiroz  ishtirokchilari,  tasodifiy  bu  voqeaviy 
inqirozlar  sharoitlar  tutash  kelganligi  tufayli  paydo  boʻladi.  Bunday 
inqirozlardan  chiqish  muammoli  hisoblanadi.  Gohida  destruktiv  boʻlib, 
jamiyatda mutahamlar, ichuvchilar, oʻz joniga qasd qiluvchilar koʻpayadi. Shaxs 
kasbiy  shakllanish  konsepsiyasiga  asoslangan  holda  inqirozlarni  kasbiy 
rivojlanishdagi keskin oʻzgarishlar deb ta’riflash mumkin. Uzoq davom etmay, 
ular kasbiy shakllanishning bir borsqichidan ikkinchi bosqichiga  oʻtish paytida 
yorqin namoyon boʻlishadi. Inqirozlar odatda kasbiy xulqida oʻzgarishsiz boʻlib 
oʻtadi.  Ammo  kasbiy  ongda  boʻlib  oʻtadigan  oʻzgarishlar,  ya’ni,  maqsadlarga 
yoʻnaltirilganlik,  atrofdagilar  bilan  oʻzaro  munosabatlarning  oʻzgarishiga, 
gohida  esa  kasbni  oʻzgartirishga  ham  olib  keladi.  Kasbiy  rivojlanish 
inqirozlarini keltirib chiqaruvchi omillarni batafsil koʻrib chiqamiz.  
Determenant  sifatida  faoliyatni  bajarish  usullarining  asta-sekin 
oʻzgarishlari boʻlishi mumkin. Birlamchi professionalizatsiya davrida shaxs oʻta 
normativ  faollikni  namoyon  eta  olishi  yoki  tiklanishi  lozim.  Oʻta  normativ 
kasbiy  faollik,  yangi  ta’limiy,  malakaviy  yoki  faoliyatning  ijodiy  bosqichiga 
oʻtish davrida kuzatilishi lozim. Boshqa kasbiy shakllanish inqirozlarini keltirib 
chiqaruvchi  omil  sifatida  shaxs  oʻzini  ijtimoiy  va  kasbiy  ta’limiy  statusidan 
qoniqmasligi  tufayli  rivojlangan  ijtimoiy-kasbiy  faolligi  boʻlishi  mumkin. 
Ijtimoiy-psixologik  yoʻnaltirilganlik  kasbiy  tashabbus  intellektual  emotsional 
zoʻriqish  koʻp  hollarda  kasbiy  faoliyat  bajrilishining  yangi  usullarini  uni 
takomillashtirish yoʻllarini qidirishga imkon beradi. Kasbiy inqirozlarni keltirib 
chiqaruvchi  omillar  sifatida,  inson  hayotidagi  ijtimoiy-iqtisodiy  sharoitlar 
boʻlishi  mumkin:  korxonaning  tugatilishi  ish  oʻrinlarining  qisqartirilishi, 
qoniqtirmaydigan  ish  haqqi,  yangi  yaxshi  joyga  koʻchib  oʻtish  va  boshqalar. 
Kasbiy  rivojlanish  inqirozlarini  keltirib  chiqaruvchi  omillar  sifatida 
psixofiziologik oʻzgarishlar ya’ni sogʻliqning yomonlashuvi, ishga layoqatning 
pasayishi, kasbiy toliqish, intellektual kuchsizlik, "emotsional yonish" sindromi 
va  h.k.  Kasbiy  inqirozlar  koʻp  hollarda  yangi  lavozimga  oʻtishda,  vakant 
lavozimni egallashdagi tanlovlarda qatnashishda, attestatsiya va mutaxassislarni 
ta’rifikatsiyadan  oʻtkazishda  kuzatiladi.  Kanadalik  psixolog  Barbara  Killenjer 

---

242 
 
oʻzining  kitobida ta’kidlaydiki, muvaffaqiyat va tanishish vositasi sifatida ishni 
tan  olganlar,  gohida  kasbiy  axloq  normalarini  buzadilar.  Ziddiyatli  boʻlib 
qolishadi,  oʻzaro  munosabatlarda  qoʻpol  boʻlib  qolishadi.  Kasbiy  rivojlanish 
inqirozlari  hayotdagi  oʻzgarishlar  oqibatidan  kelib  chiqadi.  (yashash  joyini 
oʻzgartirish, ishdagi tanaffus, ishdagi ishq va h.k). Shaxsning kasbiy shakllanish 
konsepsiyasiga  koʻra  bu  jarayon  quyidagi  bosqichlarga  ajratiladi:  optatsiya 
kasbiy  ta’lim  va  tayyorgarlik,  kasbiy  moslashuv,  birlamchi  va  ikkilamchi 
professionalizatsiya  va  mahorat.  Inqirozlar  ta’rifi  boʻyicha  bir  bosqichdan 
ikkinchi  bosqichga  oʻtish  normativ  inqirozli  hodisalarni  keltirib  chiqaradi. 
Ishning  birinchi  haftalari,  oylari  katta  qiyinchiliklar  bilan  bogʻliq,  ammo  ular 
inqirozli  hodisalarni  keltirib  chiqarmaydi.  Asosiy  sabab  -  psixologik  sabab 
hisoblanadi, unga  koʻra  real  kasbiy  hayot  shakllanib  boʻlgan  tasavvurlar  bilan 
toʻgʻri  kelmasligini  aytish  mumkin.  Kasbiy  faoliyatning  tasavvurlarga 
nomuvofiqligi  kasbiy  ekspektatsiya  inqirozini  keltirib  chiqaradi.  3)  Keyingi 
kasbiy 
shakllanishning 
normativ 
inqirozlaridan 
biri 
birlamchi 
professionalizatsiya bosqichining oxirida 3-5 yil ishlagandan keyin boʻlib oʻtadi. 
Bu paytgacha mutaxassis faoliyatni bajarib, oʻz oʻrnini aniqlagan boʻladi.  
Oʻtmish tajribasi kasbiy rivojlanish interpritatsiyasi, oʻzini namoyon etish 
ehtiyoji,  kasbiy  hayotdan  qoniqmaslikni  keltirib  chiqaradi.  Anglangan  yoki 
anglanmagan holda shaxs kasbiy oʻsish istiqbollarining yoʻqligidan shaxs psixik 
jiqatdan qiynaladi, kasbni almashtirish toʻgʻrisida fikrlar paydo boʻla boshlaydi. 
Kasbiy  oʻsish  inqirozlari  faoliyatning  nokasbiy  hordiq  kabi  turlari  maishiy 
tashvishlar  yoki  kasbdan  ketish  yoʻllari  bilan  hal  etilishi  mumkin.  Ammo  bu 
yoʻllar sermahsul hisoblanmaydi. 4) Mutaxassisning keyingi kasbiy rivojlanishi 
uning ikkilamchi professionalizatsiyasiga olib keladi. Bu bosqichning xususiyati 
faoliyatni  yuqori  sifatli  bajarishdadir.  Mutaxassis  oʻz  kasbini  ustasi  ya’ni 
professional  boʻla  boshlaydi.  Kasbiy  oʻsish  kareriga  extiyoj  sezadi,  istalgan 
karera (lavozimning oʻsishi) va uning real istiqbollari oʻrtasidagi ziddiyat kasbiy 
karera inqirozlarini keltirib chiqaradi. Bunda quyidagi krizisdan chiqish yoʻllari 
uchrashi  mumkin: ishdan boʻshash, unga  kasb  doirasida  yangi  mutaxassislikni 
egallash,  yuqori  lavozimga  oʻtishdan  iborat.  Inqirozni  engishning  eng  toʻgʻri 
varianti  mahorat  bosqichiga  oʻtish,  ya’ni  kasbiy  shakllanishning  yangi 

---

243 
 
bosqichiga oʻtish bilan belgilanadi. 5) Mahorat bosqichi kasbiy faoliyatni ijodiy 
va  innavatsion  darajada  bajarish  demakdir.  SHaxsning  keyingi  kasbiy 
rivojlanishni ta’minlab beruvchi omil sifatida uning oʻzini namoyon eta olishida 
koʻzga  tashlanadi.  6)  Keyingi  kasbiy  rivojlanishning  normativ  inqirozi  kasbiy 
hayotdan ketish bilan bogʻliq. Ma’lum yoshga etgach, inson nafaqaga chiqadi. 
Nafaqa  oldi  davri  koʻp  ishchilar  uchun  inqirozli  xarakterga  ega  boʻladi.  Bu 
yangi ijtimoiy rol va xulqni egallash zaruriyati bilan boqliq. Nafaqaga chiqish 
ijtimoiy  kasbiy  faoliyat  va  aloqalarning  torayishini  bildiradi.  7)  Nafaqaga 
chiqishdan  soʻng  ijtimoiy  psixologik  qarish  davri  boshlanadi.  Bu  bosqich 
intellektual  jarayonlarning  susayishi,  emotsional  kechinmalarning  oshishi  va 
pasayish bilan belgilanadi. Psixik faoliyat tempi pasayadi, yangiliklarga nisbatan 
ishonqiramaslik bilan qarash kuzatiladi. Shuningdek, yoshlar xulqini muhokama 
etish,  oʻzini  avlodini  hozirgi  kun  avlodlarini  vakillariga  taqqoslash  bilan 
belgilanadi.  Omadsiz  hayot,  oʻlimdan  qoʻrqish  salomatligiga  imkoniyat  qilish, 
yaqin qarindoshlaridan imkoniyat qilish kabi noxushliklarga olib keladi.