O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Birinchidan
, iqtisodiy fan tomonidan Geoiqtisodiyot iqtisodiy bo‗lim, 
iqtisodiy jarayonlarni o‗rganish usuli sifatida qaraladi
1
. Shu bilan birga, iqtisodiy 
fanning o‗zi doirasida, geoiqtisodiyotning o‗rni to‗g‗risida yakdil fikr mavjud 
emas.
Ikkinchidan
, geoiqtisodiyotga geografiyaning bir bo‗lagi sifatida qarash 
mumkin, ya'ni. transmilliy iqtisodiy geosistemalarning shakllanish xususiyatlarini, 
xalqaro ahamiyatga ega bo‗lgan fazoviy (geografik) omillarni o‗rganishni o‗z 
predmetiga ega bo‗lgan geografik subdistiplina sifatida
2
. 
Uchinchidan
, geoiqtisodiyotga rivojlanishning global, mintaqaviy, iqtisodiy 
modellari, 
davlatlar, 
mamlakatlarning 
iqtisodiy 
ittifoqlari 
o‗rtasidagi 
munosabatlarnini, dunyoning siyosiy va iqtisodiy tuzilishini o‗rganadigan siyosiy 
iqtisod deb qarash mumkin. 
To„rtinchidan
, geoiqtisodiyot – bu geografik, iqtisodiy va siyosiy 
yondashuvlar, strategiyalarning kombinatsiyasi, ma'lum bir sintezidir. Siyosiy va 
iqtisodiy jarayonlar nafaqat bitta geomakonda, bir vaqt bo‗yicha ham 
birlashtirilgan. Bu zamonaviy geograflar va iqtisodchilarga o‗z tadqiqotlarida dala 
yondashuvini qo‗llashga imkon beradi. Bu geoekonomik ta'sir doiralarini barpo 
etishdan iborat bo‗lib, ular har doim ham davlat chegaralariga to‗g‗ri kelmaydi. Bu 
shuni anglatadiki, geoiqtisodiyot sub'ektlari nafaqat bitta makon-zamonda mavjud 
bo‗lib, balki ma'lum ta'sir doiralarini shakllantiradi. Boshqa sub'ektlarning 
maydonlari bilan o‗zaro ta'sir qiladi, bir-birini kuchaytiradi yoki zaiflashtiradi.
Beshinchidan
, yuqorida aytib o‗tilganidek, geoiqtisodiyot geosiyosiy 
fanning tarkibiy elementidir. Biroq, ba'zi tadqiqotchilar geoiqtisodiyotni maxsus 
ilmiy soha sifatida joylashtiradilar. Ba'zi hollarda ―geoiqtisodiyot‖ atamasi boshqa 
yaqin tushunchalar bilan almashtiriladi. Shunday qilib, G.D. Gloveli "geosiyosiy 
iqtisod" atamasidan foydalanishni taklif qiladi. E.G.Kochetov geoiqtisodiyotni 
global tadqiqotlar bilan bog‗laydi
3
. 
Qo‗shma Shtatlardagi zamonaviy geoiqtisodiyot bosqichining asoschisi 
Edvard Lutvak taniqli amerikalik tarixchi va geosiyosatshunos, davlat 
1
Гловели Г.Д. Геополитическая экономия как традиция российской экономической мыс-ли : автореф. дис. 
… д-ра экон. наук. М., 2009. 4с. 
2
Борисова П.С. Эстония в европейском геоэкономическом пространстве : автореф. дис. ... канд. геогр. наук. 
СПб., 2005. 4 с. 
3
Кочетов Э.Г. Геоэкономическая парадигма (основы высоких геоэкономических техно-логий по 
гармонизации мира и новое «поле» для межцивилизационного глобального договора /диалога/) 
[Электронный ресурс] // Безопасность Евразии. 2006. № 4. С. 560–578. Электрон. версия печат. публ. URL: 
http://rudocs.exdat.com/docs/index-272488.html (дата обращения: 21.04.2021). 

---

300 
to‗ntarishlari va harbiy mojarolar bo‗yicha mutaxassis hisoblanadi. Lutvak 
geosiyosatni iqtisodiy raqobatga asoslangan siyosat sifatida geoiqtisodiyotga 
qarama-qarshi qo‗yadi. Uning nuqtai nazaridan, bugungi kunda yetakchi 
kuchlarning xatti-harakatlari ―savdo grammatikasidagi ziddiyatlar mantig‗I‖ning 
mujassamlanishi sifatida amalga oshirilmoqda. Geoiqtisodiyot mudofaa va hujum 
usullarini ishlab chiqishni talab qiladi. Millatni birlashtirish uchun zarur bo‗lgan 
geosiyosiy tahdid iqtisodiy tahdidga aylanib bormoqda. Ushbu munosabat va 
ushbu xatti-harakatlar, ayniqsa, Prezident Tramp rahbarligidagi AQShning 
zamonaviy tashqi siyosatida yaqqol namoyon bo‗ldi. 
Yevropada XX asrning 80-yillarida fransuz siyosatchisi va iqtisodchisi Jak 
Attali neomondialistik yondashuvning vakili, geoiqtisodiy kontseptsiyani qo‗llab-
quvvatladi. Jak Attali ―geoiqtisodiyot‖ tamoyillari asosida tuzilgan geosiyosiy 
dualizmni, yagona dunyo hukmronligini bekor qilishni ta'kidlaydi. Dunyoning 
asosiy markazlari Amerika iqtisodiy makoni, Yevropa makoni va Tinch okeani 
mintaqasidir. «Ushbu uchta mondialist makon o‗rtasida, Attalining so‗zlariga 
ko‗ra, alohida tafovutlar va qarama-qarshiliklar bo‗lmaydi, chunki iqtisodiy va 
mafkuraviy turlar har qanday holatda ham bir xil bo‗ladi. Faqatgina farq eng keng 
rivojlangan markazlarning sof geografik joylashuvi bo‗ladi. Ular o‗zlarining 
atrofida makon jihatdan yaqinlikda joylashgan kam rivojlangan hududlarni 
kontsentratsion ravishda tuzadilar. Bunday konsentrik qayta qurish faqat "tarixni 
tugshida" yoki boshqacha qilib aytganda, geosiyosat buyurgan an'anaviy 
haqiqatlarni bekor qilish bilan amalga oshishi mumkin"
1
. 
Geoiqtisodiyot va neomondializm, ya'ni bu Atlantizmga qarama-qarshi qutb 
yo‗qligini anglatadi. Bu SSSR qulaganidan keyin mumkin bo‗ldi. «Neomondializm 
- bu so‗nggi modelda chap sotsialistik elementlar mavjudligini taxmin qilgan 
tarixiy mondializmning bevosita davomi emas. Bu mondializm va Atlantikizm 
o‗rtasidagi oraliq variantdir‖.
Global qamrovning maxsus ilmiy yo‗nalishi sifatida geoiqtisodiyot 
zamonaviy 
fanlararo 
yondashuvlar 
– 
dunyoning 
tizimli 
tahlili, 
geosivilizatsiyalashgan modellashtirish, geostatik yondashuv va boshqalar bilan 
bog‗liq. Geoiqtisodiyot fan sifatida nazariy va empirik tarkibiy qismlarga ega. 
Nazariy geoiqtisodiyot geosiyosiy va iqtisodiy qonunlarning ishlashini o‗rganadi, 
o‗ziga xos nazariya va yondashuvlarni yaratadi. Global iqtisodiy rivojlanishning 
ko‗p o‗zgaruvchanligini o‗rganadi. Nazariy geoiqtisodiyotga misol sifatida olti 
burchakli geoiqtisodiy olam modelini rus geoiqtisodchisi A.I.Neklessa tomonidan 
asoslanib, global iqtisodiyotning kontseptual asosi sifatida keltiramiz.
1
Геоэкономика Жака Аттали [Электронный ресурс] // Дугин А. Основы геополитики. Кн. 1. Электрон. дан. 
URL: http://uchebnik-online.com/129/407.html (дата обращения: 21.04.2021). 

---

301 
Amaliy geoiqtisodiyot amaliy muammolarni echishga, geoiqtisodiy 
tushunchalar va nazariyalarning o‗ziga xos ko‗rinishini o‗rganishga, aniq 
qiymatlarni aniqlashga, masalan, davlatlarning geosiyosiy holatini, ularning YaIM 
ko‗rsatkichlarini, ularning geoiqtisodiy ta'sirining aniq chegaralarini, geoiqtisodiy 
strategiyalarini va ularning natijalarini aniqlashga ko‗proq e'tibor beradi
Dunyoning geoiqtisodiy manzarasini maxsus tashkilotlar tomonidan taqdim 
etiladigan ko‗plab mezonlar asosida qurish mumkin. Bunday mezon sifatida 
mamlakatlarning turli reytinglari va tasniflari mavjud. Mana ulardan ba'zilari. 
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi bo‗yicha mamlakatlarning eng mashhur 
tasnifi Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan quyidagi mezonlarga muvofiq 
taklif qilingan: iqtisodiy rivojlanish ko‗rsatkichlari (aholi jon boshiga YaIM / 
YAIM, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, asosiy ishlab chiqarish jon boshiga 
to‗g‗ri keladigan mahsulotlar turlari, aholi turmush darajasi ko‗rsatkichlari, 
iqtisodiy samaradorlik ko‗rsatkichlari); iqtisodiy o‗sish turi (ekstensiv, intensiv, 
bilim talab qiladigan); tashqi iqtisodiy aloqalar darajasi va xususiyati 
(iqtisodiyotning ochiqligi darajasi bilan belgilanadi); mamlakatning iqtisodiy 
salohiyati hajmi. 
Geoiqtisodiyotning maqsadi turli davlarlarning raqobatlashishi dinamikasi, 
inqirozga olib boruvchi yoki oldini oluvchi usul va yo‗llarini o‗rganadi. Geopolitik 
raqobatning maqsadi jahondagi iqtisodiy liderlikni qoʼlga kiritishdan iboratligicha 
qolmoqda. Jahon iqtisodiyotida yetakchilik qilish uchun geopolitik kuchlar 
tomonidan turli iqtisodiy ittifoqlar, tashkilotlar, alyanslar tuzilmoqda
1
. Osiyo-
Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi, Xalqaro savdo tashkiloti, Jahon banki, Xalqaro 
valyuta jamgʼarmasi, Yevraziya iqtisodiy ittifoqi, Yevropa iqtisodiy zonasi, 
Yevropa rekonstruktsiya va taraqqiyot banki, Shanxay hamkorlik tashkiloti va 
hokazolar shular jumlasidandir. Bu ittifoqlarning asosiy vazifasi u yoki bu 
geopolitik kuchlarning manfaatlariga mos boʼlgan iqtisodiy vaziyatni, iqtisodiy 
munosabatlarni yuzaga keltirishdan iborat.
Moliyaviy-iqtisodiy inqiroz, biz taʼkidlab oʼtganimizdek, mamlakat-larning 
iqtisodiy imkoniyatlariga salbiy taʼsir koʼrsatdi, iqtisodiy retsessiyani boshlab 
berdi. Natijada geopolitik kuchlar oʼrtasida jahondagi iqtisodiy liderlik uchun 
kurash yangi pallaga kirdi. Jahon iqtisodiyotida yetakchilik qilish uchun iqtisodiy 
oʼsishni taʼminlashga qodir barcha manba-lardan unumli foydalanish kerak, 
albatta. Аna shunday manbalarning eng asosiysi tabiiy resurslar bilan bogʼliqligi 
bizga yaxshi maʼlum. Darhaqiqat, iqtisodiy taraqqiyot va farovonlikning asosiy 
manbai tabiiy resurslardir. Buning ustiga, tabiiy resurslarga ega boʼlgan davlat 
1
Ushbu mavzu bo‘yicha Рустамов Р. Р. Геополитик рақобат шароитида маънавий тарғибот системасидаги 
атрибутив ўзгаришлар: муаммолар ва ечимлар nomli dissertasyasidan foydalanildi (Cамарқанд. 2019 54-60 
бетлар) 

---

302 
jahon iqtisodiyotida ham mustahkam mavqega ega boʼladi. Shuning uchun 
moliyaviy-iqtisodiy inqirozdan keyingi davrda iqtisodiyotdagi geopolitik raqobat 
ayniqsa tabiiy resurslar - neft, gaz, suv, hosildor yer uchun kurashda yaqqol 
namoyon boʼldi. Tabiiy resurslarni qayta boʼlib olishga, ularni arzon-garovga xarid 
qilish imkonini beradigan mexanizmlarni joriy qilishga intilish, tabiiy resurslarga 
boy mamlakatlarni (Venesuela, Saudiya Аrabistoni, Eron, Iroq, Quvayt, Suriya, 
Liviya, Nigeriya va boshqalar) oʼz taʼsir doirasiga olishga urinish kuchaydi. 
Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy taraqqiyot manbai deb qaralgan tabiiy resurs 
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun tom maʼnoda ijtimoiy-siyosiy muammoga 
aylandi.
Iqtisodiy liderlik uchun kurash tabiiy resurslarga egalik qilishga intilish bilan 
intiho topayotgani yoʼq. Tabiiy resurslar bozoridan muxolif kuchlarni siqib 
chiqarishga intilish ham jahon iqtisodiyotida yetakchilik qilish ilinjidan oʼzga 
narsa emas. Buning uchun turli mamlakatlarga nisbatan iqtisodiy sanktsiyalar 
qoʼllash tajribasi amalga oshirilmoqda. Masalan, keyingi 30 yilda Kuba, 
Venesuela, Eron, Rossiya, Shimoliy Koreya kabi koʼplab mamlakatlarga nisbatan 
iqtisodiy sanktsiyalar qoʼllanildi. Mazkur sanktsiyalar natijasida, bir tomondan 
jahon neft va gaz bozoridagi muvozanat tubdan oʼzgargan boʼlsa, ikkinchi 
tomondan mazkur mamlakatlarning iqtisodiy potentsialiga jiddiy zarar yetkazildi. 
Eng tashvishlanarlisi, jahon bozoridagi tabiiy resurslarning narxi u yoki bu 
geopolitik kuchning manfaatlariga monand ravishda tez oʼzgaruvchan xarakter 
kasb etdi.
Bugungi kunda avj olib ketgan yangi bozorlar uchun kurashni ham 
iqtisodiyot sohasidagi geopolitik raqobatning oʼziga xos shakli sifatida baholamoq 
kerak. Maʼlumki, rivojlangan mamlakatlarda ayrim mahsulotlarning ichki bozor 
ehtiyojlaridan koʼproq ishlab chiqarilishi kuzatiladi. Koʼplab kompaniyalar oʼz 
mahsulotlarini bir necha toifaga (―rivojlangan mamlakatlar uchun‖, ―Osiyo 
mamlakatlari uchun‖, ―Аfrika mamlakatlari uchun‖ va hokazo) tasniflagan holda 
ishlab chiqaradilar. Mamlakat ichkarisida sotilmay qolgan yoxud sotilishi 
rejalashtirilmagan mahsulotni realizatsiya qilish uchun yangi bozorlarni egallash, 
undagi muxolif kuchlarni siqib chiqarish zarur boʼladi. Shu tariqa bozor sifatida 
baholangan ayrim mintaqalarda turli iqtisodiy manfaatlarga ega boʼlgan ikki 
geopolitik kuch oʼrtasida raqobat yuzaga keladi. Buni, masalan, Yevropa 
energetika bozoridagi jarayonlarda koʼrish mumkin. Rossiyaning bu bozorni 
egallash uchun barpo etayotgan ―Shimoliy oqim-2‖ gaz oʼtkazgichi boshqa 
geopolitik kuchlarning keskin qarshiligiga uchradi. Bu kuchlar mazkur gaz 
oʼtkazgichni hatto Yevropa energetik xavfsizligiga tahdid deya taʼkidladilar. 
2018 yilda avj olgan АQSh va Yevropa Ittifoqi, АQSh va Xitoy, АQSh va 
Kanada, АQSh va Meksika oʼrtasidagi savdo urushi ham geopolitik kuchlarning 

---

303 
iqtisodiy liderlik uchun kurashi mahsulidir. Maʼlumki, davlatlar boshqa 
mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlarini amalga oshirayotganda eksport bilan 
import oʼrtasidagi muvozanatni saqlashga harakat qiladilar. Bunda maʼlum 
mamlakatdan import qilingan mahsulotlar miqdorining eksport hajmidan oshib 
ketishi xavfsizlikka tahdid sifatida, teskari balans esa iqtisodiy ustuvorlik manbai 
sifatida baholanadi. АQSh hukumati qator mamlakatlar bilan qilinayotgan 
savdodagi balansning mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos emasligini 
eʼtirof etar ekan, import qilinayotgan ayrim mahsulotlarga 25 foizlik boj toʼlovi 
joriy qildi. Tez orada Xitoyning javob choralari maʼlum qilindi. Natijada ikki 
mamlakat 800 dan ortiq mahsulotlarga 68 milliard dollarga teng boj toʼlovlari 
belgiladi
1
. Tez orada Yevropa Ittifoqining ayrim mamlakatlari, Kanada, Meksikada 
ham javob choralari ishlab chiqildi. Shu tariqa turli geopolitik kuchlarning 
manfaatlari toʼqnashgan keng koʼlamli savdo urushi boshlanib ketdi. 
Koʼrinib turibdiki, iqtisodiyotdagi geopolitik raqobat nihoyatda murakkab 
xarakterga ega. Bu jarayonda targʼibot sistemasi imkoniyatlaridan samarali 
foydalanilayotgani esa vaziyatni yanada chigallashtirmoqda. Yangi asr boshlariga 
kelib, iqtisodiyot va targʼibot uygʼunlashib ketdi. Targʼibot geopolitik kuchlarning 
jahon iqtisodiy sahnidagi pozitsiyalarini asoslab berishga, ular uchun maqbul 
boʼlgan iqtisodiy munosabatlarni ulugʼlashga xizmat qiluvchi vositaga aylandi. 
Buni postindustrial iqtisodiy munosabatlar targʼibotida yaqqol koʼrish mumkin. 
Neoliberalizm nazariyotchisi, Nobel mukofoti laureati Milton Fridman oʼzining 
1962 yildayoq yozilgan ―Kapitalizm va erkinlik‖ nomli asarida postindustrial 
iqtisodiy munosabatlar nazariy asoslarini ifodalab bergandi. Uning fikricha, 
mamlakat alohida, erkin individuumlarning yigʼindisidan tashkil topadi. Bu 
individuumlar turli shaxsiy maqsadlar konsensusi boʼlgan milliy maqsadlarnigina 
tan oladi, turli shaxsiy vazifalar konsensusi boʼlgan milliy vazifanigina qoʼllab-
quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, Fridman nazdida xalq emas, alohida 
individuumlar yigʼindisi, milliy gʼoya emas, manfaatlar konsensusi mavjud, 
xolos.Korporatsiya (yoxud davlat) esa oʼz hissadorlari (yoxud ana shu erkin 
shaxslar) manfaatlarini himoya qiluvchi vositaga aylanmogʼi kerak. Uning atigi bir 
masʼuliyati bor: hissadorlari uchun imkon qadar koʼproq pul topish; har qanday 
boshqa ijtimoiy masʼuliyat erkin jamiyat asoslarini yemirishga xizmat qiladi. 
M. Fridman gʼoyalarining tarafdorlari (masalan, yangi formatsiya siyo-
satdonlari nomini olgan R. Reygan, M. Tetcher, R. Xouk, B. Malrouni va bosh-
qalar) hokimiyat tepasiga kelganlaridan soʼng eski jahon iqtisodiy sistemasi tubdan 
demontaj qilindi. Xususan, dollar butun jahon mamlakatlarining asosiy rezerv 
valyutasiga aylantirildi, BMT, Xalqaro Valyuta jamgʼarmasi, jahon Banki va shu 
1
Каткова Е. ―Крупнейшая в истории‖: Трамп развязал войну. https:// m.gazeta.ru. 

---

304 
kabi xalqaro tashkilotlarning nufuzi oshirildi. Bu tashkilotlar esa global iqtisodiy 
modelni targʼib qilishda bosh-qosh boʼldilar. Dunyoning barcha rivojlanayotgan va 
qoloq mamlakatlari АQSh va Gʼarbiy Yevropaga muxolif boʼlgan iqtisodiyot 
sifatida emas, mahsulotlarni sotish uchun bozor va xom ashyo donori sifatida 
eʼtirof etiladigan boʼldi. Mamlakatlar АQShda ishlab chiqilgan standartlar asosida 
toifalarga ajratildi, ular oʼrtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qoidalar, 
normativlar joriy qilindi
1
. Eng qizigʼi, ushbu yangi jahon iqtisodiy sistemasi, uning 
huquqiy asoslarini ifodalovchi normativ hujjatlar ommaviy kommunikatsiya 
vositalari orqali keng targʼib qilinmoqda. Bunday vaziyatga xilof boʼlgan har 
qanday holatni yuzaga keltirgan, mavjud qoidalarni shubha ostiga olgan 
davlatlarning iqtisodiy imkoniyatlari toʼgʼrisida notoʼgʼri maʼlumotlar tarqatish 
tendentsiyaviy tus olmoqda.