O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

F.Naumann
. Germaniyalik taniqli siyosatchi, publitsist va geosiyosatshunos 
Fridrix Naumann (1860-1919)
 
dastlab
 
diniy ma'lumotini olgan, ammo siyosiy 
faoliyat uchun lyuteran ruhoniysi xizmatidan ketgan. Imon, san'at, iqtisod, ichki va 
tashqi siyosatga oid ko‗plab maqolalarida, risolalarida va kitoblarida Nauman 
nasroniy milliy sotsializm g‗oyasini ilgari surdi, demokratiya siyosiy tizimini, 
sotsialistik idealni nemis millati doirasida birlashtirishga harakat qildi. birlashgan
Markaziy Yevropaning geosiyosiy loyihasini Germaniya imperiyasining O. 
fon Bismark imperiya kansleri lavozimida bo‗lganida e'lon qilingan va amalga 
oshirila boshlangan edi. Uning yashash maydonini kengaytirishga qaratilgan 
siyosati doirasidan tashqaridan ko‗rib chiqish mumkin emas. Uning yaratilishida 
ko‗plab mualliflar ishtirok etishdi, ularning orasida F.Nauman va unning asarlari 
alohida o‗rin tutadi.
1
http://casp-geo.ru/klassicheskaya-geopolitika/ 

---

43 
Birinchi Jahon urushi avjida ―O‗rta Yevropa‖ (1916) kitobini nashr etdi, 
unda u kuchli uyushma qurish loyihasining kontseptual jihatdan ishlab chiqilgan 
tasavvurini bayon qildi, uning asosini nemis tilida so‗zlashadigan aholi tashkil 
etadi. F.Naumann o‗z asarida Markaziy Yevropa davlatlari, birinchi navbatda 
Germaniya va Avstriya-Vengriya davlatlarining hozirgi holatini batafsil tahlil 
qiladi. Uning diqqat markazida Yevropada oraliq (mittel) pozitsiyani egallab 
turgan unga na Frantsiya, na Angliya va Rossiya imperiyalariga ham 
qo‗shilmaydigan mamlakatlarning tobora o‗sib borayotgan birligini bildiradi.
Geosiyosiy manfaatlarning harakatchanligini hisobga olgan holda, F. 
Nauman Markaziy Yevropaning a'zoligini aniqlashdan qochdi. Ammo u ushbu 
uyushmada yetakchi shubhasiz bu Germaniya imperiyasi bo‗lishi kerak edi. 
Chunki u Markaziy Yevropaning loyihasini hayotga tatbiq etiladigan siyosiy, 
iqtisodiy, harbiy va madaniy ob‘ektga aylantirishga qodir yagona davlatdir. 
F.Naumannning loyihasida boshlang‗ich nuqta xalqaro aloqalardagi zamonaviy 
davr - bu "kuchlar yordamida yaratilgan imperiyalar emas, balki yirik harbiy-
siyosiy 
va umumiy 
iqtisodiyot 
va 
madaniyatga 
asoslangan iqtisodiy 
birlashmalardir. Bundan tashqari, siyosat miqyosining o‗zgarishi bilan "buyuk 
kuch" tushunchasi ham o‗zgarishi kerak edi. F.Naumann Germaniya atrofida 
xalqlarning erkin ittifoqining shakllanishi Germaniyaning o‗zini liberallashtirishga, 
Prussiya-Bismark davlatchilik modelidan voz kechishiga, Sharqiy Yevropa 
xalqlarining o‗z taqdirini o‗zi belgilash huquqini tan olishga va ularning Rossiya 
imperiya ekspansiyasidan xalos bo‗lishini ta‘kidladi.
Urushdan keyingi Yevropada Naumann shimoldan janubgacha butun qit‘a 
bo‗ylab cho‗zilgan harbiy va iqtisodiy xarakterga ega ikkita ―Xitoyning Buyuk 
devorlari‖ mavjud bo‗lgan qurilmani ko‗rdi: biri Germaniya va Fransiya o‗rtasida, 
ikkinchisi Germaniya va Rossiya o‗rtasida. Naumann Avstriya-Vengriya va 
Germaniya o‗rtasida uchinchi devor paydo bo‗lishidan xavotirda edi, bu ikkala 
mamlakatni ham zaiflashtirishi mumkin edi. Kichik mamlakatlarga kelsak, 
Naumann mudofaa va iqtisodiy markazlashtirish ehtiyojlari ularni buyuk davlatlar 
bilan ittifoqisiz omon qolishning iloji yo‗qligiga ishongan. Shuning uchun u 
Bolqon davlatlari va Italiyaning Markaziy Yevropaga qo‗shilishi zarurligi 
g‗oyasini qat‘iyan asoslab berdi.
Konfederatsiyaning iqtisodiy asosi Markaziy Yevropa umumiy bozori 
bo‗lishi kerak. Uning modeli "Sayyora Qo‗shma Shtatlari" tashkil topgunga qadar 
millatlararo shakllanishlarni yaratish imkoniyatini nazarda tutgan Bundan tashqari, 
Naumann o‗z milliy loyihasini amalga oshirishning muhim sharti sifatida 
Markaziy Yevropaning millatparvarligi shakllanishini hisobga olgan. Uning 
so‗zlariga ko‗ra, o‗z millatiga va kengroq vatanga sodiqlikni his qilish kerak. Shu 
bilan birga, Muqaddas Rim imperiyasi va Germaniya o‗rtasida o‗xshashlikni 

---

44 
keltirib, Markaziy Yevropa hamjamiyatidagi ustun mavqega ega bo‗lgan davlatni 
Naumann Germaniya deb belgiladi.
Uning fikricha Markaziy Yevropani yadrosi bu Germaniya bo‗ladi. U o‗z 
ixtiyori bilan butun dunyoga ma'lum bo‗lgan va allaqachon Markaziy Yevropada 
millatlararo aloqa tili bo‗lgan nemis tilidan foydalanadi. Ammo u barcha qo‗shni 
tillarga nisbatan bag‗rikenglik va moslashuvchanlikni namoyon qilishi kerak.
Biroq, Birinchi Jahon urushidagi mag‗lubiyat tufayli bu rejalar amalga 
oshirilmadi. Markaziy Yevropa nazariyasi yana fashistlar Germaniyasida qayta 
tiklandi, u yerda u irqchilik va harbiy-siyosiy ta'limotlar bilan birlashtirildi. Ammo 
Germaniyaning ikkinchi 
jahon 
urushida 
mag‗lub 
bo‗lishi, 
keyinchalik 
Germaniyaning ikki qismga - Germaniya Demokratik Respublikasi va Germaniya 
Federativ Respublikasiga bo‗linishi bu g‗oyaning dolzarbligini yo‗qotishiga olib 
keldi.
Markaziy Yevropa kontseptsiyasining tiklanishi Germaniya birlashgandan 
va 1989 yilda jahon sotsialistik tizimi qulaganidan so‗ng sodir bo‗ldi. Zamonaviy 
sharoitda u ushbu sobiq Varshava shartnomasi davlatlarining qaytish jarayonini 
asoslash uchun nazariy matritsa sifatida ishlatiladi (Polsha, Vengriya, Chexiya, 
Sloveniya, Slovakiya, Bolgariya, Ruminiya). Yevropaga, aniqrog‗i ularning NATO 
va 
Yevropa 
Ittifoqining 
harbiy-siyosiy 
blokiga 
qo‗shilishidir. 
Ushbu 
yondashuvning mantiqiy asoslari Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari 
madaniyati, 
tarixi, 
dunyoqarashi 
bozor 
iqtisodiyotiga 
ega 
demokratik 
mamlakatlarga yaqinroq ekanligi bilan bog‗liq edi.