O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

5.2. Milliy xavfsizlik tushunchasi va uning tarkibiy qismlari 
"Xavfsizlik" tushunchasi falsafiy kategoriya bo‗lib, uning mohiyati hali 
ilmiy ma'noda to‗liq o‗rganilmagan. Aytilganlarning isboti, xususan, milliy 
xavfsizlikni ta'minlashga qaratilgan turli xil yondashuvlar, "milliy manfaatlar", 
"shaxsiy xavfsizlik", "jamoat xavfsizligi", "xalqaro xavfsizlik" kabi tushunchalarni 
mafkuraviy va falsafiy anglash, ularni baholash mezonlari, tuzilishi atrofida doimiy 
muhokamalar. xavfsizlik uchun yuzaga kelishi mumkin bo‗lgan tahdidlarning 
xususiyatlari, uni ta'minlashning samarali mexanizmlarini yaratish tamoyillari va 
boshqalar, shu jumladan rivojlangan mamlakatlarda.
Izohli lug‗atlarda xavfsizlik tushunchasi hech qanday xavf tug‗dirmaydigan 
holat yoki hech kimga yoki biror narsaga tahdid solmaydigan holat sifatida 
izohlanadi. Ammo har qanday sharoitda xavfsizlikni hech qanday xavf 
tug‗dirmaydigan davlat deb hisoblash mumkin emas. Tarixiy tajribada bunday 
holatga hatto individual shaxs ham erishishi mumkin bo‗lgan misollar mavjud 
emas, ijtimoiy shakllanishning turli shakllari haqida gapirmasa ham bo‗ladi. 
Aksincha, o‗zlarini muayyan tahdidlardan himoya qilishga urinib, ular ishlab 
chiqarish turlari va tizimlarini, texnologik imkoniyatlarni, qurol-yarog 'va shu 
darajada yaratdiki, u har bir inson uchun eng katta tahdidlardan biriga aylandi. 
Buni hisobga olgan holda, "xavfsizlik" tushunchasining mazmunini ochish uchun 
asos sifatida soha mutaxassislari tizimning rivojlanishiga (hayotiga) zarar 
etkazmaslik natijasida erishilgan ma'lum bir holatni ko‗rib chiqishni taklif 
qilishadi.
Bu xavfsizlikni ko‗pgina parametrlarga bog‗liq bo‗lgan va u yoki bu holatni 
tavsiflovchi (insoniyat sivilizatsiyasiga qadar) ijtimoiy tizimning o‗ziga xos 

---

220 
ajralmas xarakteristikasi sifatida qaralishi mumkinligini tasdiqlashga imkon beradi. 
Bunday holda, ijtimoiy tizimning bunday holatiga erishish uning asosiy maqsadini, 
shuningdek, ma'lum omillar ta'sirida mavjud bo‗lish tartibi va shartlarini 
belgilaydi.
Xavfsizlik jamoat ehtiyoji ekan, asosiy tamoyil shu barqaror rivojlanish 
jamiyat, avvalambor, yuqoridagi omillarni har tomonlama ko‗rib chiqish zarurati 
bilan bog‗liq masalalar bo‗yicha jamoatchilik kelishuvi bo‗lishi kerak.
Shunday qilib, xavfsizlik, bir tomondan, jamiyatning, uning tuzilmalari, 
institutlari hayotining rivojlanish tendentsiyalari va shartlari bo‗lib, ular tegishli 
munosabatlar (siyosiy, huquqiy va boshqalar) bilan belgilanadi, bu ularning sifat 
aniqligi va erkinligini saqlashni ta'minlaydi, bu ularning tabiatiga, faoliyatiga mos 
keladi. ... Boshqa tomondan, bu belgilangan ishlashni potentsial va real 
tahdidlardan ma'lum darajada himoya qilishdir.
Milliy xavfsizlik tushunchasi jamiyatning barqaror rivojlanishini, milliy 
manfaatlarga real va potentsial tahdidlarni o„z vaqtida aniqlash, oldini olish va 
zararsizlantirishni ta'minlaydigan inson va fuqaroning, jamiyat va davlatning 
hayotiy manfaatlarini himoya qilish
deb tushuniladi. Milliy xavfsizlikning asosiy 
ob'ektlari qonun bilan belgilanadi: shaxs - uning huquqlari va erkinliklari; jamiyat - 
moddiy va ma'naviy qadriyatlar; davlat - uning konstitutsiyaviy tuzumi, 
suvereniteti va hududiy yaxlitligidir. Milliy xavfsizlikning asosiy sub'ekti bu 
sohadagi funksiyalarni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati orqali 
amalga oshiradigan davlatdir. 
Milliy xavfsizlik manfaatlarni himoyalashning umumiy shakli hisoblanadi. 
Shuningdek u manfaat va ehtiyojlarning namoyon boʼlish shakli hamdir. 
Boshqacha aytganda, manfaat va ehtiyojlarni qondirish, moddiy, maʼnaviy, 
umuminsoniy qadriyatlardan bahramand boʼlish va farovonlikka intilish 
toʼgʼrisidagi barcha tasavvurlarni ifodalaydi. Milliy xavfsizlik fuqarolar yaʼni 
shaxs, jamiyat va davlat manfaatlarini himoya kilishga yoʼnaltirilgan boʼladi. U 
shaxs, fuqaro manfaatlari, konstitutsion huquq va erkinliklari, yashash xavfsizligini 
taʼminlash, turmush darajasi va sifatini oshirish, jismoniy, maʼnaviy, intellektual 
rivojlanishini taʼminlashga xizmat qiladi
1
. 
Davlat manfaatlari esa konstitutsion tuzum, mamlakat suvereniteti va 
territorial yaxlitligini himoya qilish, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni 
qaror toptirish, qonunlarning soʼzsiz amal qilishini taʼminlash, huquq-tartibotni 
qoʼllab-quvvatlash va teng sheriklik asosida xalqaro hamkorlikni rivojlantirishdan 
iborat. 
1
Абулқосимов Х.П. Иқтисодий хавфсизлик. -Т., Акаdеmiya. 2006. 8-bet
 

---

221 
Ushbu manfaatlar bir-biri bilan oʼzaro bogʼlangan boʼlib, ular jamiyat 
aʼzolarining mustaqilligini taʼminlash, xalq farovonligi va turmush darajasini 
oshirish, uning madaniyatini va maʼnaviy qadriyatlarini saqlashga boʼlgan 
intilishlarini ifoda etadi. Shu bois har qanday mamlakat manfaatlari uchta muhim 
maqsadga yoʼnaltirilgan boʼladi: 1) xalq farovonligini oshirish; 2) mamlakat 
tinchligi va hududini himoya qilish hamda yurtni obod etish; 3) milliy madaniyatni 
rivojlantirish. 
Milliy xavfsizlik kontseptsiyasi va uning tarkibiy qismlari davlatning tashqi 
siyosatining muvaffaqiyati nafaqat milliy manfaatlar qanchalik aniq va ravshan 
shakllantirilganiga, balki ushbu manfaatlarni amalga oshirish yo‗llari va usullarini 
aniq tushunishga ham bog‗liqdir. Davlatning xalqaro miqyosdagi ustuvor 
maqsadlari qatorida, allaqachon ta'kidlab o‗tilganidek, birinchi navbatda mamlakat 
xavfsizligini (yoki milliy xavfsizligini) har qanday shakl va ko‗rinishda ta'minlash 
hisoblanadi. 
Xalqaro siyosiy adabiyotda milliy xavfsizlik muammosi milliy manfaat bilan 
bog‗liq masalalardan kam bo‗lmagan tortishuv va munozaralarni keltirib chiqaradi. 
Mahalliy adabiyotda, ayniqsa, publitsistik, shaxsiy xavfsizlik, jamoat va davlat 
xavfsizligi ajralib turadi. Ushbu doirada iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ekologik, 
harbiy va boshqalar xavfsizligi ham ajralib turadi. 
Milliy xavfsizlik kontseptsiyasining ayrim elementlarini Qo‗shma 
Shtatlarning asoschilaridan biri J.Madisonda topish mumkin. Ko‗rinishidan, 
"milliy xavfsizlik" atamasi birinchi marta 1904 yilda AQSh prezidenti T. Ruzvelt 
tomonidan kiritilgan. Shunga qaramay, milliy xavfsizlik kontseptsiyasini ozmi-
ko‗pmi aniq shakllantirgan birinchi kishi V.Lippmann edi. "Xalq, - deb yozgan u, - 
urushdan qochish uchun qonuniy manfaatlarini qurbon qilishga majbur 
bo‗lmaganda va agar kerak bo‗lsa, bu manfaatlarni urush yo‗li bilan himoya qila 
olganda xavfsizlik holatida bo‗ladi".
Shunday 
qilib, 
amerikaliklar 
va 
boshqa 
G‗arb siyosatshunoslari 
tushunchasida milliy xavfsizlik bu butunlikni saqlash, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy 
va boshqa masalalarni suveren hal qilish hamda xalqaro munosabatlar tizimining 
mustaqil sub'ekti sifatida harakat qilish qobiliyatidir. 
Milliy xavfsizlik siyosatiga kelsak, uni ushbu milliy-davlat manfaatlari 
ixtiyoridagi barcha qurol-yarog 'yordamida amalga oshirilishini ta'minlash 
bo‗yicha harakatlar majmuasi chaqiradi. Milliy xavfsizlik siyosatining maqsadi va 
eng yuqori ma'nosi - bu jamiyatning erkin rivojlanishi va ravnaqidir. 
Milliy xavfsizlik tushunchasi (shuningdek tashqi siyosat va geosiyosiy 
tushunchalar) milliy manfaatlar kontseptsiyasining hosilasi hisoblanadi. Keng 
ma'noda, bu ma'lum bir davlat fuqarolarining o‗zlarining jahon hamjamiyatidagi 
o‗rni va roli to‗g‗risida umumiy qarashlarining ifodasidir. Uning oldiga ma'lum bir 

---

222 
davlatga tegishli bo‗lgan iqtisodiy, texnologik, harbiy, insoniy, mafkuraviy, 
axborot va boshqa resurslarni aniqlash va aniqlash vazifasi qo‗yilgan. Mavjud 
xalqaro munosabatlar tizimida davlatning o‗rni, maqomi va rolini aniqlash, tashqi 
va ichki tahdidlarning oldini olish va aks ettirishni ta'minlash uchun ishlab 
chiqarilgan resurslar va vositalar muhim ahamiyatga ega.
Milliy xavfsizlik kontseptsiyasining asosiy parametrlari qarama-qarshilikka 
yoki aksincha, hamkorlikka qaratilgan davlatning tashqi siyosiy strategiyasining 
asosiy belgilashiga bog‗liq. Agar biz davlatni himoya qilish zarurligi haqida 
gapiradigan bo‗lsak, demak, bu uning xavfsizligiga tahdid bo‗lishi mumkin. 
Bundan kelib chiqadiki, "milliy xavfsizlik" tushunchasi "tahdid" tushunchasi bilan 
chambarchas bog‗liqdir. Potentsial va haqiqiy tahdidlar mavjud; global, 
mintaqaviy, mahalliy. 
Hozirgi kunda deyarli barcha davlatlar uchun ko‗plab tahdid manbalari 
mavjud: terrorizm, ommaviy qirg‗in qurollarining tarqalishi, millatlararo va 
konfessiyalararo mojarolar, ekologik muhitdagi o‗zgarishlar, turli xil epidemiyalar, 
giyohvandlik va qurol-yarog 'savdosi. Shuning uchun milliy xavfsizlik davlatga 
tashqi tahdidlarni ham uni qul qilish yoki bo‗ysundirishga urinishlar bilan bog‗liq 
tashqi tahdidlarni hamda jamiyatning o‗zi bilan bog‗liq bo‗lgan ichki tahdidlarni, 
jamiyatning o‗zida ildiz otgan tahdidlarni hisobga olgan holda quriladi. 
An'anaviy ma'noda milliy xavfsizlik bu davlatning tashqi dushmanlari 
tajovuzidan himoya qilishdir. Bunday tahdidlardan qo‗rqish ularga har qanday yo‗l 
bilan, shu jumladan harbiy kuch bilan qarshilik ko‗rsatishga tayyorlikni keltirib 
chiqaradi. Bu davlat suverenitetini tushunishning asosi bo‗lib, u ichki va tashqi 
ishlarda, agar bu milliy xavfsizlikni ta'minlash masalalariga tegishli bo‗lsa, 
cheklanmagan kuch ishlatish huquqi bilan belgilanadi. Shu nuqtai nazardan, milliy 
xavfsizlik kontseptsiyasi davlatning hayotiy manfaatlarini himoya qilish uchun 
siyosiy irodasini birlashtirishni ta'minlash uchun ishlab chiqilgan. 
Keng ma'noda xavfsizlik kontseptsiyasi davlatning barcha fuqarolariga 
o‗zini anglash uchun normal sharoitlarni yaratishni, ularning hayoti, erkinligi va 
mol-mulkini tashqi tomondan har qanday tajovuzlardan himoya qilishdan iborat 
bo‗lsin, xoh u shaxs bo‗lsin, xoh tashkilot bo‗lsin, xoh davlat bo‗lsin. . Geosiyosiy 
o‗lchovlarda xavfsizlik deganda, avvalo, ma'lum bir davlatning jismoniy omon 
qolishi, uning suvereniteti va hududiy yaxlitligini himoya qilish va saqlash 
tushuniladi, bu esa davlatning har qanday real va potentsial tashqi tahdidlarga 
munosib javob berish qobiliyatini nazarda tutadi. Buning uchun u millatning 
hayotiy manfaatlarini himoya qilish uchun keng ko‗lamli chora-tadbirlar, vositalar 
va usullarga ega bo‗lishi kerak. Ularni belgilashda milliy manfaat va milliy 
xavfsizlikning umumbashariy, umume'tirof etilgan tarkibiy qismlari va 
standartlarini hisobga olish zarur. Shu nuqtai nazardan, milliy xavfsizlikning 

---

223 
asosiy tarkibiy qismlari davlatning jismoniy mavjudligini, hududiy yaxlitligi va 
yaxlitligini ta'minlash, tashqi va ichki tahdidlardan asrab qolish qobiliyatidir. 
Ushbu tarkibiy qismlar o‗z navbatida quyidagilarni nazarda tutadi: 

zamonaviy dunyoda mamlakatning o‗rni va rolini har tomonlama 
mustahkamlash; davlatning milliy manfaatlari, maqsadlari va ustuvorliklarini 
himoya qilish; 

davlatning milliy manfaatlari, maqsadlari va ustuvorliklarini himoya qilish; 

iqtisodiy, siyosiy va harbiy-siyosiy suverenitetni, hududiy yaxlitlikni va 
mamlakat chegaralarining daxlsizligini saqlash va ta'minlash; 

barcha fuqarolarning huquqlari, erkinliklari, qadr-qimmati va moddiy 
farovonligini himoya qilish; 

mamlakatning hayotiy manfaatlari qamrab olinadigan mintaqalar va 
mamlakatlarni belgilash; 

milliy manfaatlar va milliy xavfsizlikka real va potentsial tahdidlarni bartaraf 
etish va boshqalar. 
Milliy xavfsizlikni davlat va ijtimoiy tuzimni barqarorligini rivojlantirishga xos 
faoliyat sifatida amalga oshiriladi:

hayotiy muhim milliy manfaatlarni izolyatsiya qilish;

tashqi ijtimoiy manfaatlar o‗rtasidagi paydo bo‗layotgan qarama-
qarshiliklarni tahlil qilish, milliy-davlat ta'limining elementlari va 
manfaatlari;

millat va davlat manfaatlarining ijtimoiy tarkibiy qismlari manfaatlari 
o‗rtasidagi ichki qarama-qarshiliklarni aniqlash (monitoring);

vujudga kelgan tashqi va ichki qarama-qarshiliklarni hal qilish yo‗llari va 
mumkin bo‗lgan mexanizmlarini aniqlash;

harakatlari tizimning muvozanat holatini ta'minlashi kerak bo‗lgan xavfsizlik 
sub'ektlarini aniqlash;

bajarilishi sub'ektlar tomonidan ta'minlanadigan boshqaruv qarorlarini qabul 
qilish;

tashqi va ichki ziddiyatlarni, qarama-qarshiliklarni bartaraf etish bo‗yicha 
chora-tadbirlarni amalga oshirish, ijtimoiy tuzilmaning barqaror, barqaror 
ishlashi va rivojlanishiga erishish (tiklash). 
Shuni taʼkidlash joizki, «milliy xavfsizlik» tushunchasi koʼp qirrali va xilma-xil 
shakllarda 
namoyon 
boʼladi. Umumlashtirilgan holda uning quyidagi 
xususiyatlariga eʼtibor qaratish lozim.