O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi o’zbekisтon respublikasi davlaт soliq qo’miтasi soliq akademiyasi

6. Jiddiylik darajasi va auditorlik riski tushunchalarining o’zaro bog’liqligi.

Auditor auditni rejalashtirishda moliyaviy hisobotda jiddiy chalkashliklarga olib keladigan faktlarni hisobga olishi lozim. U jiddiylik darajasining qanday ko’rsatkichini qabul qilishini va buxgalteriya schetlaridagi qoldiqlar hamda oborotlarning hususiyatlarini tahlil qilish asosida moliyaviy hisobotning qaysi moddalarini maxsus e’tibor bilan o’rganishini va qanday hollarda auditorlik tanlash (tanlab tekshirish) usullari hamda tahliliy amallarni qo’l-lagan holda umumiy auditorlik riskini maqbul bo’lgan darajagacha pasaytirishni hal etishi lozim.

Auditor tanlagan jiddiylik darajasi va auditorlik riski (auditorlik tekshiruvlarini o’tkazishdagi tavakkalchilik xavf-xatarid.R.) o’rtasida teskari bog’liqlik mavjudligini e’tiborga olishi lozim. Auditorlik tekshiruvlar haj-mi va muddatlarini aniqlashda ushbu teskari bog’liqlik inobatga olinishi kerak. Demak, auditor jiddiylik darajasini pasaytirishni lozim topsa, uning auditorlik riski (tavakkalchilik xavf-xatari) oshadi va aksincha. Bu bog’liqlikni batafsilroq quyidagicha bayon qilish mumkin:

a) jiddiylik darajasi qancha yuqori bo’lsa, umumiy auditorlik riski shuncha past bo’ladi;

b) jiddiylik darajasi qancha past bo’lsa, umumiy auditorlik riski shuncha yuqori bo’ladi.

Agar auditor auditorlik tekshiruvi chog’ida jiddiylik darajasining pastroq ko’rsatkichini qo’llashga qaror qilsa, bu holda u auditorlik riskini pasaytirishga doir choratad-birlarni kuchaytirishi lozim. Buning uchun u nazorat vositalari riski va aniqlanmaslik riskini quyidagi tarzda aniqlashi lozim:

a) nazorat vositalari riskini pasaytirish, agar buning imkoni bo’lsa. Buning uchun tekshiruv chog’ida nazorat vositalarini qo’shimcha test sinovidan o’tkazish zarur;

b) aniqlanmaslik riskini pasaytirish, agar buning imkoni bo’lsa. Buning uchun auditor quyidagilarni amalga oshirishi lozim:

• 
  qo’llaniladigan auditorlik amallarini, ularning sonini ko’paytirish va mazmunini o’zgartirishni nazarda tutgan holda modifikatsiyalash (boshqacha shaklga keltirish, o’zgartirish);
  
• 
  tekshiruv uchun sarflanadigan vaqtni ko’paytirish;
  
• 
  auditorlik tanlash hajmini oshirish.
  

Bunda ichki xo’jalik riski ko’rsatkichining o’zgarmasligi va tekshiruvning umumiy rejasini tayyorlash paytida hisobga olinmagan, ammo haqiqatda mavjud faktlar tekshiruv chog’ida aniqlangan holdagina o’zgarishi mumkinligini e’tiborda tutishi zarur.

Jiddiylik va risk darajasini baholash auditorlik tekshiruvining muhim bosqichlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Uning malakali amalga oshirilishi nafaqat sifatli auditorlik hisoboti va xulosasi tuzish, balki auditorlik tashkiloti kabi, mijoz-tashkilotning ham barqaror rivoj-lanishiga zamin yaratadi. Auditorlik tekshiruv muvaffaqiyatli yakunlanib, soliq organlari tomonidan mijoz-korxonaga e’tirozlar bildirilmasa, auditorlik tashkiloti nafaqat daromad oladi, uning obro’-e’tibori ham oshadi. Natijada, auditorlik tashkiloti o’z mijozlarini saqlab qolishga va yangilarini orttirishga, hamda auditorlik xizmati bozorida yuqori reytingga muvaffaq bo’ladi.

BILIMLARNI CHUQURLASHТIRISH UCHUN SAVOLLAR:

1. 
   Jiddiylik tushunchasi qanday izohlanadi?
   
2. 
   Jiddiylik darajasi, uni aniqlash tartibi qanday amalga oshiriladi?
   
3. 
   Jiddiylik tushunchasi va uning auditdagi ahamiyati qanday?
   
4. 
   Jiddiylik darajasi, uni aniqlashda qanday asosiy ko’rsatkichlar tizimiga baho beriladi?
   
5. 
   Jiddiylik darajasini auditda qo’llash tartibi qanday amalga oshiriladi?
   
6. 
   Auditorlik riski tushunchasi qanday ta’riflanadi?
   
7. 
   Auditorlik risklarning maqbul to’plami, uning elementlari va ularni baholash tartibi qanday amalga oshiriladi?
   
8. 
   Jiddiylik darajasi va auditorlik riski tushunchalarining o’zaro qanday bog’liqligi mavjud?