|
Pereferik nerv sistemasi
Bizning pereferik nerv sistemamiz 2 ta komponentdan ya’ni, somatik va avtomatik
komponentlardan tashkil topgan.
Somatic nerv sistemasi skelet muskullarini boshqarish qobiliyatiga ega. Avtomatik nerv
sistemasi esa ichki organizmdagi bezlar, muskullarni nazorat qiladi, yurak urushi, hazm qilish
organlarining faoliyatiga ta’sir etadi. Avtomatik nerv sistemasi 2ta muhim asosiy vazifani bajaradi.
Sezuvchi nerv sistemalari energiyani uyg’otadi va sarflaydi. Agar sizga nimadir qiyinchilik
tug’dirsa yo ogohlantirsa, sezuvchi nerv sistemangiz yurak urushingizni tezlashtirib yuboradi, qon
bosimingizni oshiradi, hazm qilish jarayonini sekinlashtiradi, qondagi shaker miqdorini oshiradi.
“Yaqinda men avtomatik nerv sistemasini tekshiruvdan o’tkazdim. Meni apparatga
jo’natishdan oldin hodim mendan qo’rqib ketmaligimni so’radi. Men esa o’zimni dovyurak
ko’rsatib, hammasi joyidaligini aytdim. Birozdan keyin orqacha yotgan holda harakatlana
olmasdim. Qo’rquv meni chetlab o’tmadi, yuragim tez urib, nimadir qochib ketishga undar edi.
Baqirib yuborishimga oz oldi. Keyin esa yurak urushim sal sekinlashdi, tanam yayradi. Garchi
tekshiruv tugagandan so’ng 20 daqiqadan keyin uyg’ongan bo’lsam ham, hodim tekshiruv
nuvaffaqiyatli o’tkanini aytdi.
38
Periferik nerv tizimi orqa miyaning orqa va oldingi shoxlaridan chiqadigan 31 juft sezuvchi
va harakatlantiruvchi somatik nerv tolalari hamda bosh miyadan chiqadigan 12 juft bosh miya nerv
tolalaridan iborat. Bulardan tashqari vegetativ nerv tizimining simpatik va parasimpatik nerv tolalari
ham, periferik nerv tizimi hisoblanadi. Bu nervlar bosh miyaning pastki qismi bo‘lgan o‘rta,
uzunchoq miyadan hamda orqa miyaning turli sohalarini yon shoxlaridan chiqadi.
Somatik va vegetativ nerv tizimi funksiyalari. Bajaradigan funksiyasiga ko‘ra nerv tizimi
ikki qismga bo‘linadi: somatik va vegetativ nerv tizimi.
Somatik nerv tizimi - odam tanasining sezgi a’zolari va skelet muskullari faoliyatini
boshqaradi. Bu funksiya yuqorida aytilganidek orqa miyadan chiqadigan 31 juft sezuvchi va
harakatlantiruvchi nervlar va bosh miyadan chiqadigan 12 juft bosh miya nervlari orqali bajariladi.
Vegetativ nerv tizimi - simpatik va parasimpatik nerv tolalari bosh miyaning pastki qismi
bo‘lgan o‘rta va uzunchoq miyadan hamda orqa miyaning ko‘krak, bel, dumg‘aza segmentlaridan
chiqadi.
Vegetativ nerv tizimi - ichki a’zolar (nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish, ayirish,
jinsiy va hokazo),shuningdek,ichki sekretsiya bezlari faoliyati hamda moddalar almashinuvi
jarayonini boshqaradi.
Simpatik nerv - yurak ishini tezlashtiradi, kuchaytiradi, arteriya qon tomirlarini toraytiradi,
arterial qon bosimini oshiradi, me’da-ichak harakatini susaytiradi, siydik pufagi muskullarini
bo‘shashtirib, siydik yig‘ilishiga sharoit yaratadi, bronxlarni kengaytirib nafas olishni
engillashtiradi, ko‘z qorachig‘ini kengaytiradi, ter ajralishini ko‘paytiradi (
13-rasm
).
39
Parasimpatik nervi - yurak ishini sekinlashtiradi, arterial qon bosimini pasaytiradi, me’da-
ichak harakatini kuchaytiradi, siydik pufagi muskullarini qisqartirib, siydikning tashqariga
chiqarilishini ta’minlaydi, bronxlarni va ko‘z qorachig‘ini toraytiradi, ter ajralishini kamaytiradi.
Refleks nerv faoliyatining asosi
.
Refleks tashqi va ichki muhit ta’siriga odam organizmning
javob reaksiyasidir. Refleks markaziy nerv tizimining asosiy va maxsus funksiyasi hisoblanadi.
Odam organizmining barcha faoliyati reflekslar orqali amalga oshadi (og‘riq sezish, qo‘l- oyoq
harakati, nafas olish, ko‘zni yumish va ochish). Refleks ikki xil bo‘ladi: shartli va sharsiz. Shartsiz
refleks orqa va bosh miyaning quyi qismlaridagi nerv markazlari ishtirokida bajariladi.
40
Shartsiz reflekslar - tug‘ma bo‘lib, ular odamning ixtiyorisiz bajariladi. Masalan, nafas olish,
yurak urishi, ko‘zni ochib yumish, so‘lak ajralish va hokazolar.
38
David G. Myers. Psychology. Tenth Edition // Hope College Holland, Michigan. – NY.: Worth Publishers, 2013. – P.
48
39
David G. Myers. Psychology. Tenth Edition // Hope College Holland, Michigan. – NY.: Worth Publishers, 2013. – P.
56-57
40
David G. Myers. Psychology. Tenth Edition // Hope College Holland, Michigan. – NY.: Worth Publishers, 2013. – P.
268ғ269
152
13-rasm
.
153
Shartli reflekslar - bosh miyaning po‘stloq qavatidagi nerv markazlari ishtirokida yuzaga
kelib, odam tug‘ilgan vaqtda bo‘lmaydi, keyinchalik hayotiy tajribalari, tarbiya va bilim olish,
hunar o‘rganish natijasida hosil bo‘ladi.
Refleks yoyining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: retseptor, sezuvchi nerv tolasi,
nerv markazi, harakatlantiruvchi nerv tolasi, ishchi a’zo, har bir faoliyatni bajaruvchi. Refleks hosil
bo‘lishi uchun refleks yoyining barcha qismlari butun bo‘lishi kerak. Ularning birontasi shikastlansa
refleks hosil bo‘lmaydi.
Orqa miyaning o‘tkazuvchanlik funksiyasida, tananing turli qismlarida joylashgan
retseptorlardan sezuvchi nerv tolalari orqali miyaning nerv
154
markazlariga kelgan impulslar, uning oq moddasida joylashgan o‘tkazuvchi nerv yo’llari
orqali bosh miyaning nerv markazlariga o‘tkaziladi. Bosh miyaning nerv markazlarida hosil bo‘lgan
qo‘zg‘alish, pastga tushuvchi o‘tkazuvchi nerv yo‘llari orqali, orqa miyaning shunga taalluqli nerv
markazlariga keladi va undan harakatlantiruvchi nerv tolalari orqali ishchi to‘qima va a’zolarga
o‘tkaziladi.
155
Do'stlaringiz bilan baham: |
