O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

12-maruza.Inson psixikasining ijtimoiy-tarixiy tabiati 
 
 
 
Madaniyatimiz bizga oddiy tuyilgan xulq-atvorimizdagi harakatlarni boshqa millat 
vakillariga tamoman boshqacha qilib yetkazadigan vosita hisoblanadi.
1-fraza. “Hamma insonlar bir xil. Faqat ularning odatlari farq qiladi”. 
Ko’plab izlanishlar shuni ko’rsatdiki, laborotoriya tamoyillari kundalik hayotimizni 
umumlashtiradi. Psixologik o’rganishlar bir vaqtning o’zida, bir joyda Jozeph Henrich ajabtovur 
madaniyatdan deb hisoblagan odamlar bilan tajriba o’tkaza oladimi?
Yana vaqtga nazar tashlasak madaniyat bu-xulq-atvor va fikrlarning bir avloddan 
ikkinchisiga o’tishidir. Madaniyatimiz xalqimizga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bundab tashqari 
madaniyat bizning samimiyligimiz, boshqalarga bo’lgan munosabatimiz, rasmiylikka moyilligimiz, 
muloqotimizga ta’sir ko’rsatadi. Bunday farqlardan habardor bo’lganimizdan keyin biz boshqalar 
ham biz bilgan narsalardan habardor bo’lishini o’z zimmamizga olishimiz kerak.
Shunisi ma’lumki biologic omillarimiz ham birlashib, har yerda insonni boshqarishi 
mumkin. Chunki odamlarning rivojlanishiga tashqi muhit bilan birgalikda irsiyat ham ta’sir etadi.
Tillarning xilma-xilligi madaniyatlar o’rtasida muloqot o’rnatishga to’sqinlik qilishi 
mumkin. Har bir til o’zining chuqur grammatikasini talqin qilsada boshqa millat vakili noto’ri 
tushunishi va bunu yuz ifodasida aks ettirishi mumkin.
Turli madaniyatlarda yolg’izlik har xil talqin qilinadi. Masalan: uyat, o’ziga past baho 
berish va h.k. 
Turli millat va madaniyatlarni o’rganish ular o’rtasidagi o’xshash va farqli tomonlarni 
bilish imkonini beradi.
Siz bu kitobda jinslar o’rtasidagi tafovutlarni ham ko’rishingiz mumkin. Bunda ayol va 
erkaklarning orzulari, hissiyotlarini qanday ifoda etishlari, stress holatiga tushishlari, ovqatlanish 
tartiblaridagi farqlar keltirilgan. Masalan: ko’plab tadqiqotchilar ayollar muloqotni munosabatga 
kirishish uchun qo’llasalar, erkaklar esa ko’proq malumot berish, maslahat berish uchun 
qo’llaydilar degan xulosaga keldilar. Buni bilib biz kundalik tushunmovchiliklar va ziddiyatlarni 
oldini olishimiz mumkin. 
Ammo baribir ayollar va erkaklar psixologik va biologic jihatdan bir xildir. Ayollar ham, 
erkaklar ham gapirishni bir xil yoshda o’rganadilar. Ular ochlik, qo’rquv, hohish kabi tuyg’ularni 
bir xil sezishadi va ular o’xshash aql va sog’likka ega. 
Tashki obyektlarning nsixika shaklida maxsus tana a’zolari kuridmasining faol va ilgarilab 
in’ikos etishi sharofati bilan mazkur obyektlarning xususiyatiga mutlako mutanosib xarakatlarni 
amalga oshirish imkoniyati yuzaga ksladi. Shu bilan birga psixikaning vaziyat ustuvorligi va 
kidiruv faolliti tufayli organizmning tarkiblari urtasida yashash uchun kurash ruyobga chiqadi.
29
 
 
Xuddi shu boisdan psixikani aniqlovchi asosiy belgilari mavjuddir: predmet muxiti obrazini 
aks etirish, tirik tana a’zoda xarakat qilish, ularning mazkur muhitda oriyentasiyasi u bilan 
aloqaga kirishi extiyojidan qoniqish, tug’ri aloqalar teskari aloqa qilish prinsipi bo’yicha aks 
ettirish tugriligili nazorat qilish kabilar. Insonning nazorat instansiyasi sifatida ijtimoiy amaliyot 
xizmat qiladi. Teskari aloqa sharofati tufayli obraz bilan xarakat natijasini taqqoslash amalga 
29
David G. Myers. Psychology. Tenth Edition // Hope College Holland, Michigan. – NY.: Worth Publishers, 2013. – P. 
41 
Reja:
• Ehtiyojlarning vujudga kelishi. 
• Individ, sub’ekt, shaxs, individuallik tushunchasi.

---

120 
oshiriladi, paydo buluvchi holat bu natijasidan oldinroq sodir bo’ladi, chunki u borliqning uziga 
xos modeli sifatida yuzaga kelish imkoniyatiga ega. Genetik kelib chiqishiga binoan, psixika uzining 
reflektor tipiga va tarixita ega bulgan alohida siklli tizim sifatida ruyobga chiqqan
30