O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

psixik faktlarni genetik (tarixiy) jihatdan o‘rganish prinsipiga amal qilishni taqozo etadi. Genetik 
prinsipning mohiyati shundan iboratki, o‘rganila yotgan psixik hodisaga jara yon deb qaraladi 
va tadqiqotchi dialektik rivojlanishning barcha holatlarini tiklashga, ular bir-birlarini qay 
yo‘sinda almashtirishlarini ko‘rish va tushunib etishga harakat qiladi, o‘rganila yotgan psixik 
faktni uning muayyan tarixi jihatdan tasavvur etishga urinadi. Tadqiqotlarni amalga 
oshirishning genetik prinsipi keyingi yillarda bolalar psixologiyasida bola shaxsini bo‘ylama 
kesimi bo‘yicha o‘rganish metodi (longityud) deb ataladigan metod sifatida ancha keng 
qo‘llanilmoqda. Bu metod yordamida psixik rivojlanish davrlarga bo‘lish yo‘li bilan (ya’ni 
rivojlanishning alohida yosh bosqichlarini ta’riflash va ularni o‘zaro bir- biriga taqqoslash) 
emas, balki bola shaxsini unga ta’lim berishning maxsus tashkil etilgan sharoitlarida qator yillar 
mobaynida uzoq vaqt o‘rganish natijasida aniqlanadi. Kasbiy psixologiyaning asosiy metodlari 
quyidagilar hisoblanadi: 1) kuzatish: ichki; tashqi ; 2) eksperiment: tabiiy, laboratoriya; 3) 
suhbat; 4) anketa; 5) sotsiometriya; 6) faoliyat natijalarini o‘rganish; 7) test; 8) biografik. 
Masalan, bolaning psixik taraqqiyoti o‘rganilar ekan, psixik taraqqiyotining asosiy 
qonuniyatlarini, xususiyatlarini aniqlash, uning shu tarzdagi psixik taraqqiy etish sabablarini 
bilib olish hamda sinchiklab o‘rganish asosida oilaviy tarbiya va ta’lim jarayonlarini 
takomillashtirish uchun muayyan usullarni belgilash lozim.
4
 
Psixologiyada tekshiriladigan psixik hayot hodisalari juda xilma-xil va murakkab 
hodisalardir. Bu hodisalar qanday metodlar bilan, ya’ni qaysi yo‘llar bilan, qanday usullar bilan 
tekshiriladi, degan savol tug‘iladi. Psixologiyada chinakkam ilmiy bilimga ega bo‘lmoq uchun 
psixikani tekshirish metodlarini bilish va shu metodlardan foydalana bilish kerak. Har bir pedagog 
kishilar psixikasini tekshirish uchun loaqal eng oddiy usullarni bilishi lozim.
4 
Educational Psychology Kelvin Seifert and Rosemary Sutton Copyright © 2009 Kelvin Seifert 

---

42 
3-rasm 
Xar bir fan kabi kasbiy psixologiyaning ham psixik (ruhiy) hayot hodisalarini chinakkamiga 
ilmiy asosda bilib olish uchun quyidagi talablariga amal qilish lozim: Tekshiriladigan har bir psixik 
hodisaga boshqa hodisalar bilan bog‘langan deb qaralishi zarur. Masalan, psixik hodisaning uning 
nerv fiziologik asosdan ajratib o‘rganish yaramaydi, xotirani tafakkur, diqqat va umuman shaxsdan 
ajratib o‘rganish yaramaydi va hokazo. Har bir psixik hodisa va umuman shaxs vujudga kelish, 
taraqqiy etish va o‘zgarish jarayonida ko‘zdan kechirilishi zarur. Shuning uchun, masalan, bolalar 
va o‘smirlar psixikasining taraqqiyot qonunlarini bilmasdan turib, voyaga etgan odam psixikasining 
yetarlicha yaxshi bilib bo‘lmaydi. Masalan, odam psixikasining taraqqiy etishini o‘rgana turib, 
bilim olish va to‘plash jarayonida odamning bilish qobiliyatlari: xotirasi, tafakkuri va nutqi, 
mushohadakorligi sifat jihatidan o‘zgarishni ko‘rsatib bersa bo‘ladi. Odam ongi uning tarixiy 
taraqqiyotida shakllanadi. Hozirgi mustaqillik sharoitida milliy ongning shakllanishiga taalluqli 
umumiy ilmiy qonuniyatlarni izlash, yangicha tafakkur qilish va dunyo qarashni shakllantirish 
milliy mafkura va milliy g‘oyani shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.Odamning tevarak atrofdagi 
voqe’likni bilishi kuzatishdan, tajribadan boshlanadi. Shu sababli, ilmiy psixologiya ham o‘z 
mavzuini o‘rganishni tajribadan, psixik hayot faktlarini aniqlash, tasvir etish va tahlil qilishdan 
boshlashi lozim. So‘ngra, aniqlangan va tahlil qilingan faktlar asosida, psixik hayot qonuniyatlarini 
ochib, tegishli nazariy va amaliy xulosalar chiqarilishi lozim. Har bir fandagi kabi psixologiyada 
ham tajriba, kuzatish va eksperiment shaklida qo‘llaniladi. Kuzatish va eksperimentdan tashqari, 
ilmiy tekshirishning boshqa mahsus medotlari: suhbat metodi, biografiya metodi, solishtirma tarixiy 
metod va boshqa metodlar ham qo‘llaniladi (
3-rasmga qarang
).