16-Mavzu: Tarbiya turlari va uning shaxs kamolotiga ta’siri
Reja:
1.
Tarbiya jarayonining mazmun-mohiyati
2.
Tarbiya qonuniyatlari.
3.
Tarbiya tamoyillari.
4.
Tarbiya jarayonini tashkil etish-ga doir zamonaviy yondashuvlar va ularning
o‘ziga xosliklari.
Tarbiya pedagogikadagi asosiy tushunchalardan biri sanaladi. Jamiyat va
pedagogikaning tarixiy rivoji davomida mazkur kategoriyani tushuntirishga
turlicha yondashuvlar yuzaga keldi. Eng avvalo, yuqorida ta'kidlab o‘tganimizdek,
keng va tor ma'nodagi tarbiya farqlanadi. Keng ma'noda tarbiya shaxsga
jamiyatning ta'sir etishi, ijtimoiy hodisa sifatida qaraladi. Mazkur holatda tarbiya
ijtimoiylashtirish bilan uyg‘unlashadi. Tor ma'nodagi tarbiya deganda, pedagogik
jarayon sharoitida ta'lim maqsadini amalga oshirish uchun pedagog va
tarbiyalanuvchilarning maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi. Ushbu holatda
pedagoglarning tarbiyaviy faoliyati tarbiyaviy ish deb ataladi.
Tarbiya jarayoni
tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o‘rtasida tashkil etiluvchi
hamda aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamkorlik jarayonidir.
Tarbiyaning maqsadi
– har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish.
Tarbiya mazmuni
deganda, qo‘yilgan maqsad va vazifalar bilan bog‘liqlikda
tarbiyalanuvchilarning egallashi lozim bo‘lgan bilim, malaka, e'tiqod, shaxs sifati
va xarakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi.
Tarbiyaning
umumiy vazifalari
ga quyidagilar kiradi:
tarbiyalanuvchilarning maqsadga yo‘naltirilgan rivojlanishi hamda
ularning qator ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit yaratish;
jamiyat rivoji uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy madaniyatga mos yetarlicha
hajmdagi “inson kapitali”ni tayyorlash;
madaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy hayotning barqarorligini
ta'minlash;
ma'lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga
olgan holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a'zolarining harakatini tartibga
solish.
Tarbiya jarayoni
–
tarbiyaviy ishlar, tadbirlarning doimiy harakatdagi
zanjiridan iborat. Tarbiyaviy tadbirlar
–
turli xil moddiy va ma'naviy ehtiyojlarga
javob
beruvchi,
tarbiyaviy
maqsadlarnipg
yagona
majmuasiga
bo‘ysundirilgan, bir-biri bilan o‘zaro hamkorlik qiluvchi, o‘zida bir butun ta'limni
ko‘zda tutgan tarbiyaviy ta'sir majmuidir. Ta'lim jarayoni alohida mashg‘ulotlardan
tashkil topgani kabi tarbiyaviy tadbirlardan tarbiya jarayoni vujudga keladi.
Tadbirlar, tarbiyaviy ishlar – tarbiya jarayonining bir bo‘lagidir.
Tarbiyaviy ish
–
bu tarbiyaning tizimliligi, to‘laligi, uzviyligi va
uzluksizligidir. Tarbiyaviy ish tarbiyalanuvchilarning muaiyan faoliyatini tashkil
etuvchi va amalga oshiruvchi shakldir. Tarbiyaviy ishning asosiy xususiyati –
zaruriylik, foydalilik va tatbiq etish imkoniyatidan iborat.
Tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilarda yorqin namoyon
bo‘ladi:
maqsadga yo‘naltirilganlik. Tarbiya jarayoni – bu natijasi jamiyat uchun
foydali shaxsni shakllantirish qaratilgan maxsus tashkil etiluvchi, boshqariluvchi
va nazorat qilinuvchi tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning birgalikdagi faoliyati.
Boshqacha aytganda, mazkur jarayon qo‘yilgan maqsadga erishishga yo‘naltirilgan
tarbiyachi va tarbilanuvchilarning o‘zaro hamkorligidir;
ko‘p qirrali jarayon. Tarbiya jarayoni ko‘plab ob'ektiv va sub'ektiv
omillarga bog‘liq. Sub'ektiv omillar bolaning ichki ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lsa,
ob'ektiv omillar tarbiyaviy vazifalarni muvafaqqiyatli hal etishga yordam
beradigan bola yashaydigan muhit sharoitlari bilan tavsiflanadi;
uzoq muddat davom etishi. Pedagogikada tarkib topgan qonuniyatga
ko‘ra tarbiya jarayoni inson tug‘ilganidan boshlab umrining oxirigacha davom
etadi;
uzluksizligi. Tarbiya – tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning izchil, tizimli
o‘zaro harakati jarayoni. Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun tarbiyaviy ishlar
tizimli yo‘lga qo‘yilishi lozim;
yaxlitligi. Ya'ni tarbiya jarayoni maqsad, vazifa, mazmuni, shakl, metod
va vositalarining birligi. Bolani tarbiyalash jarayoni yaxlit tavsifga ega bo‘lganligi
bois tarbiyaviy ta'sirning ham to‘laqonli bo‘lishiga erishish lozim;
variativligi. Tarbiya jarayoni xilma-xil ko‘rinishda amalga oshirilib,
mazkur holatda tarbiyalanuvchilarning individual rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar,
tarbiyaviy jarayonga munosabati, ijtimoiy tajribalari alohida ahamiyat kasb etadi;
natijalarning oldindan aniqlanmasligi. Tarbiya jarayoning murakkabligi
shundaki, mazkur jarayon o‘z mahsulini yillar davomida ko‘rsatadi. Kutilgan
natijaga erishish ham tarbiyachining kasbiy mahoratiga, ham tarbiyalanuvchining
shaxsiy faolligiga bevosita bog‘liqdir;
ikki tomonlamalilik. Tarbiya jarayonining borishi ikki yo‘nalishda
amalga oshadi: tarbiyachi – tarbiyalanuvchi (to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa) va
tarbiyalanuvchi – tarbiyachi (qayta aloqa).
Tarbiya qonuniyatlari – bu bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning
xususiyatlari, ikkinchi tomondan, shaxsning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan
barqaror aloqalar.
Tarbiya jarayonining quyidagi umumiy qonuniyatlari
mavjud:
ijtimoiy muhitning ob'ektiv va sub'ektiv omillariga bog‘liqligi. Ob'ektiv
omillar tarbiyani tashkil etish shart-sharoitlari (moddiy-texnik, ijtimoiy, madaniy,
sanitar-gigienik) orqali yuzaga chiqsa, sub'ektiv omillarga tarbiyachi va
tarbiyalanuvchilar, ularning o‘zaro birgalikdagi harakati, murakkab aloqalar,
psixologik muhit va boshqalarni kiritish mumkin;
tarbiyaning shaxsning rivojlanishi bilan birligi va o‘zaro bog‘liqligi.
Tarbiya jarayoni bolalarning yosh davri rivojlanishi xususiyatlarini hisobga olgan
holda tashkil etilishi; qo‘yilgan maqsad vazifalar bolalarning yosh xususiyatlariga
to‘liq mos kelishi lozim;
faoliyat va munosabatni e'tirof etish shaxsning ijtimoiy qimmatli
fazilatlarini shakllantirishning negizi va asosiy manbai. Tarbiyalanuvchilarning
faoliyatga jalb etish orqali ularda mavjud jarayonga nisbatan munosabatni aniq
baholay olish mumkin. O‘z navbatida munosabat bildira olish tarbiyalanuvchining
faoliyatga tayyorligini ko‘rsatadi;
tarbiyalanuvchilarning o‘zaro tarbiyaviy ta'siri, o‘zaro munosabatlari
hamda faol faoliyati o‘rtasidagi bog‘lanish. Tarbiyalanuvchilar bir-birlariga o‘zaro
ta'sir etishlari va mazkur imkoniyatdan oqilona foydalana olish tarbiya
jarayonining ta'sirini kuchaytiradi. Ularning o‘zaro munosabatlarining barqarorligi,
shuningdek, birgalikdagi faoliyati ularda jamoaviylik, o‘zaro ishonch, mehribonlik,
bir-birlari uchun qayg‘ura olish, hamdardlik, bag‘rikenglik kabi fazilatlarning
qaror topishiga ko‘maklashadi;
tarbiya va o‘zini-o‘zi tarbiyalashning intensivligi. O‘z-o‘zini tarbiyalash
– bu shaxsning o‘zini, shaxsiy sifatlarini takomillashtirishidir, zamon talabiga
javob beradigan darajada ongli intilishidir. O‘z-o‘zini tarbiyalash yaxshi tarbiya
natijasida yuzaga kelib, shaxsning o‘z-o‘zini kamolga yetkazishiga olib keladi.
O‘z-o‘zini tarbiyalash bevosita tarbiyalanuvchilar hayot mazmuni, ularning
qiziqishlari, u yoki bu yosh davridagi xarakterga bog‘liqdir. O‘z-o‘zini tarbiyalash
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, tarbiyalanuvchiga o‘z imkoniyatlarini to‘g‘ri
baholay olish, o‘zidagi ijobiy va salbiy jihatlarni aniqlay olish imkonini beradi;
tarbiyalanuvchining “ichki olami”ga ta'sir etishning intensivligi(G.I.
Щukina). “Tarbiyalanuvchining ichki olami” deganda motiv, ehtiyoj, emotsiya,
intellekt kabilarning birligi tushuniladi. Tajriba, bolaning ehtiyojlari orqali
sinaladigan tashqi muhit ta'siri uning yutug‘i sifatida yuzaga keladi. Aynan
tarbiyaviy jarayonda tashqi ta'sir bolaning ichki muvafaqqiyatini kuchaytiradi;
tarbiyalanuvchilarda verbal va sensomotor jarayonlarning rivojlanish
darajasi va pedagogik ta'sirni hisobga olish (G.I.Shukina). Amaliyot ko‘rsatadiki,
hamma vaqt ham bolaning aqliy rivojlanishi uning verbal nutqi va harakatga doir
sensomotor ko‘rsatkichlariga mos kelavermaydi. Nazariy bilimlarga oson va erkin
tayanuvchi bolalar uchun ba'zan elementar amaliy harakatlar, sohada mehnat
faoliyatiga doir operatsiyalarni, jismoniy mashqlarni bajarish qiyin va murakkablik
qiladi. Shuning uchun tarbiyalanuvchilarda verbal va senmotor jarayonlarning
rivojlanish dinamikasi bilan pedagogik ta'sirning uyg‘unligiga erishish lozim.
Tarbiya tamoyillari – bu tarbiyaviy ishning yo‘nalishiga, mazmuniga,
metodlari va tashkil etilishiga, tarbiya jarayonining ishtirokchilari orasidagi
munosabatlarga qo‘yiladigan asosiy talablar ifodalanadigan dastlabki qoidalardir.
Tarbiya jarayoni quyidagi tamoyillar asosida boshqariladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |