|
Tuproq sifatini baholash haritogrammasi (Sirdaryo viloyati Begmat fyermyer ho’jaligi misolida)/
132
T
u
p
rоq
аyi
rm
аl
аr
i
Meхаnik tаrkibi
Chirindi
Hаrаkаtc
hаn
mg/kg
hisоbidа
Sho’rlаnish
Dаrаjаsi
Jоylаnish chuqurligi,
sm
E
k
sp
оz
it
si
ya
N
is
h
аb
lik
Mаydоni,
gа
B
оn
it
et
b
аl
li
0-30
30-100
100-200
Q
аt
lаm
q
а-
li
n
li
gi
,
sm
% P
2
O
5
I
2
O
d
аr
аj
аs
i
q
u
ri
q
q
оl
d
iq
CI SO
4
yu
vi
li
sh
T
оs
h
аr
аl
аs
h
gаn
Z
ic
h
li
k
S
H
аg’
аl
G
le
y
G
ip
s
Y
er
оs
ti
s
u
vi
u
m
u
m
iy
Su
\. q
/х
ye
rl
аr
i
1
O’rtа
qumоqli
O’rtа vа
engil
qumоqlаr
O’rtа,
оg’ir vа
yengil
qumоqlаr
50
0,77 6,00 54
Yuvil-
gаn
0,25
6
0,02
1
0,13
2
O’rtа
2,5
Zаp 0-2* 2,0
2,0
51
3
O’rtа
qumоqli
O’rtа
qumоqlаr
O’rtа vа
engil
qumоqlаr
60
0,88
11,2
0
101
Kuchsi
z
0,38
6
0,02
5
0,21
4
O’rtа
2,5
0-2* 35,0 29,0
54
6
O’rtа
qumоqli
Engil vа
O’rtа
qumоqlаr
Engil vа
O’rtа
qumоqlаr
45
0,51 7,66 142
Kuch
siz
0,19
4
0,03
9
0,06
4
O’rtа
2,5
0-2* 49,5 44,5
54
13
O’rtа
qumоqli
O’rtа
qumоqlаr
O’rtа,
оg’ir vа
engil
qumоqlаr
60
0,73
21,0
0
123 Kuchli
1,22
0
0,11
2
0,65
8
O’rtа
2,5
0-2* 51,5 39,5
50
19
Engil
qumоqli
O’rtа
qumоqlаr
O’rtа vа
оg’ir
qumоqlаr
70
0,70 8,00 170
O’rtаc
hа
0,92
8
0,18
2
0,37
0
O’rtа
2,5
0-2* 18,0 18,0
63
Izоh: Tuprоq аyirmаlаri rаqаmi hudud tuprоq хаritаsidаgi tuprоq аyirmаsi rаqаmigа mоs kelаdi. O’rtаchа bаll
bоniteti:
156,0 133,0 54
EKSPLIKATSIYA
Subtrоpik tоg' оldi yarim sахrо zоnаsi. O'rtа Оsiyo bo'z tuprоqlаr prоvintsiyasi. Оch tusli bo'z tuprоqlаr
pоyasi, Sirdаryo dаryosining 3-tеrrаsаsi. Lyossimоn -qumоq yotqiziqlаrdаn ibоrаt.
3. Rispolojensiiy usuli, ya'ni morfologik usul bo’lib, 47 uezd, 5 gubyerniyada qo’llanildi,
618 ming km
2
maydonda sinaldi.
Bu usullardan tashqari Nefedov usuli bilan To’la, Trede-sevich usuli bilan Lyubinsiiy
gubyerniyasida, Tomas usuli bilan Boltiq, buyida Yerni baholash ishlari o’tiazildi.
Yuqorida qayd qilinganidei, Rispolojensiiy usuli nisbatan qulay va arzonligi tufayli usulni
iqtisodchilar, statistika hodimlari qattii, turib himoya qildilar, ammo tarih, hayot, amaliyot hamma
narsalarni joy-joyiga qo’ydi. Dokuchayev usuli eng to’gri va ob'eitiv eianligi vaqt o’tishi bilan.
isbotlana boravyerdi.
Shuni alohida qayd qilish kerakki, Dokuchayev iqtisodiy statistik usulni butunlay bekor
qilishni rad etdi, aksincha, iqtisodiy ko’rsatgichlar, ko’p yillik hosil miqdori tuproqni tabiiy
hossalari bilan uygunlashgan holdagina eng to’g’ri va eng sifatli natija olinishi ta'kidlanadi.
Chet mamlakatlarda tuproq bonitrovkasi
.
Tuproqlarga baho berish dunyo mamlakatlarida yagona usul va uslubiyatga tayangan deb
bo’lmaydi. Bunday bo’lishi ham qiyin. Shu bois tuproqlarni bonitrovkalash turli mamlakatlarda
alohida-alohida ishlandi.
Masalan, Germaniyada tuproqlarni baholashda agrogeologik tamoyilga asoslangan, A. Teyer
tasnifi asosida boshlangan. Bu usulga ko’ra asosiy taksonomik birlik tariqasida tuproq ayirmasi
qabul qilingan bo’lib, ayirmani ajratish mehanik tarkibga ko’ra amalga oshirilgan.
Keyinchalik A. Teyer bu ishini biroz takomillashtirdi, ya'ni ancha sermazmun tasnifni ishlab
chiqdi. Bu tasnifga ko’ra asosiy shkalada tuproqlar 6 turga, ya'ni gilli, qumoili, Qumli, gumusli,
ohakli o’z navbatida bular 3 tadan va 4 tadan sinflarga ajratildi.
Keyinchalik nisbatan qulay bo’lgan mahsus bonitrovka jadvali Kraft tomonidan ishlangan
bo’lib, unda tuproqni turi, qalinligi, undagi gumus miqdori, yerning qiyaligi, namligi, ekin turi va
boshqalar e'tiborga olingan.
Bu usulning qulayligi shundan iboratki, bunda tuproqning har bir hossa va hususiyatlari
uchun aniq ballar berilgan. Aniq bir turdagi tuproqni bonitet ballini aniqlash uchun shu tuproqning
hossalariga berilgan ballarni jamlash kifoya qiladi.
Masalan, mergel-qumoqli tuproq. - 25 ball, shu tuproqni qalinligi 24 dyum - 10 ball, gumus
miidori 12% - 5 ball, qiyaligi uchun 10 ball, tuproqni ustki holati uchun 10 ball. Demai maydonning
bonitet balli 25+10+5+5+5+10q60 ball.
Rassel fikriga ko’ra hosil taqiri 3 guruhdagi sabablarga bog’liq;
1. Dehqonga bog’liq bo’lmagan omillar, sabablar.
2. Qimmatbaho tadbirlarni qo’llash bilan bogliq. omillar.
3. Oddiy omillar, qaysiki dehqon har yili qo’llay oladi.
Birinchi guruh. omillariga iqlim, joyning geogfafik o’rni, re’lef , tuproq. qatlami qalinligi va
boshqalar kiradi.
Ikkinchi guruh. omillariga esa yerlarni zovurlash, sug’orish kabi katta miqdordagi kapital
sarflanishi lozim bo’lgan ishlar iradi.
Uchinchi guruhga tuproqga ishlov berish, o’g’itlash, begona o’tlardan tozalish va boshqalar
kiradi.
Yana guruhlarni e'tiborga oluvchi 2 tipdagi uslubiyat ishlab chiqilgan bo’lib, tuproqlar
baholanadi.
Birinchi tipdagi bonitrovkalash usulida tuproqni potentsial unumdorlikgi e'tiborga olinadi.
Rassel fikriga ko’ra bunda iqlim, rel’ef kabi tabiiy kattaliklarga tayangan holda tuproq. 3
kategoriyaga 10 ta sinfga bo’linishi kerak.
Ikkinchi tipdagi uslubiyatda tuproqni baholash olingan hosil asosida olib boriladi, bu usul
albatta juda jadal bo’lib, buni Rasselni o’zi ham takidlagan.
Amerika Qo’shma Shtatlarida tuproqni baholash ishlari 1899 yildan toki 1952 yilga qadar
qishloq ho’jaligi vazirligini tuproq hizmati guruhi tomonidan olib borilgan. Hozirgi kunda tuproq
muhofazasi hizmati tashkil etilgan va ular tuproqni bonitrovkaash bilan shug’ullanadi.
Kanadada tuproqlarni baholash ishlari Stori usuli bilan olib boriladi. Bu usul ham tabiiy
tarihiy usulga yaqin bo’lib, unda O’zbeikston usuliga o’hshash joylari ko’p. Masalan,
134
O’zbekistonda tuproqlar 10 sinfga ajratilsa, Kanadada 7 taga ajratiladi. Farqi O’zbeiiston usulida 1
sinfdan 10 sinfgacha tuproqlar yahshilana boradi. Stori usulida 1 sinfdan 7 sinfgacha yomonlasha
boradi.
Mustaqil Davlatlar hamdo’stligi a'zolarida tuproq bonitrovkasi Dokuchayev va Sibirtsev
usuli asosida mahalliy sharoitlarga moslashgan holda olib boriladi.
Shunday qilib, Rossiyada o’z zamonasida Dokuchayev tomonidan yaratilgan tuproqni
bonitrovkalash usuli to’la-to’kis talabga javob beradi desak bo’ladi, chunki bu usul hozirgi kunda
ham, nafaqat Rossiyada, balki qator boshqa mamlakatlarda ham asosiy bo’lib hizmat qilmoqda.
Tuprоqlаrgа eisplikаsiya tuzulgаndаn so'ng ulаrdаgi bаrchа ko'rsаtkichlаr hisоbgа оlingаn
hоldа bаhоlаsh ishlаri аmаlgа оshirilаdi. Bаhоlаsh ishlаri 100 bаll sistemа аsоsdа tuzilаdi.
Tuprоq bаnitrоvkаsi deb tuprоqlаrni unumdоrligigа ko’rа sоlishtirishgа, ya'ni sifаtini
belgilаshgа аytilаdi.
100-bаllik sistemа qo’llаnilаdi, u o'z hоlidа 10 tа sinfgа аjrаtilgаn bo'lib. Hаr хil tuprоq
unumdоrligini sоlishtirish оrqаli qishlоq хo'jаlik ekinlаri ekish uchun yarоqligi vа shu yerlаrdаn
qаnchа hоsil оlish mumkinligini аniqlаb berаdi.
Tuprоqni bаhоlаsh ishlаri bоnitirоvkа bilаn bir vаqtdа оlib bоrilаdi vа yer mаydоnini
qishlоq хo'jаligidа fоydаlаnish dаrаjаsigа qаrаb bаhоlаnаdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
