|
Byeriladigan savollar:
1.1.. Tuprоq bоnitrоvkаsi deb nimagа аytilаdi?
1.2.. Bаnitirоvkаdа аsоs qilinib nimalar оlinаdi ?
1.3.. Tuprоqni bаhоlаshdа qanday sistemа qo'llаnilаdi ?
1.4. Аgаr tuprоqning bоnitet bаlli 71-80 bo'lsа nima deb аtаlаdi?.
1.5. «Avesto» va boshia mutaffaiirlar asarlarida erga berilgan baholar
qanday bo’lgan?
1.6. Yerni hisobga olish va bahrlashdan maqsad?
O’qituvchi,
15 minut
V
Yaiuniy fikrlar aytiladi. Talabalar bilimini baholash uchun og’zaii va test
savollari byeriladi. Baholash mezoni asosida talabalar bilimi baholanadi.
TMI topshiriqlari byeriladi.
Dars yaiunlanadi va talabalar bilan hayrlashiladi.
O’qituvchi
10 minut
Asosiy savollar:
1. Tuproq bonitrovasi to’g’risida tushuncha
2 Yerlarni bonitrovkaash usuli
Mavzuga oid tаyanch tushuncha va ibоrаlаr:
bonitrovka baholash, sinflar, yer, tuproq, kadastr, nisbiy baho, unumdorlik, potentsial,
sun'iy, tabiiy unumdorliki, yeriin iqtisodiy uyushma, kadastr iomissiyasi, tamoyillar.
1-asosiy savol
Tuproq bonitrovkasi to’g’risida tushuncha
1-аsоsiy sаvоlning bаyoni:
Dokuchaev
tuproqlarni
bonitrovkalashda,
ularni
sinflarga,
guruhlarga,
tiplarga,
tipchalarga,
ayirmalarga
bo’lishda
tuproqdan,
ya'ni
uning
tabiiy
hususiyatlaridan
foy-dalanish
kerak
ekanligini
isbotladi va bu usul baholash usulini negizi ekanligini ko’rsatdi
Tuproqni
tabiiy hossalarini e'tiborga olmasdan juda sifatli darajada bajargan iqtisodiy-statistik
baholash usuli ham kutilgan natijaga olib ielmaydi.
Shunday
qilib
Dokuchaev
va
Sibirtsevlar
tuproqni bonitrovkashda uni, ya'ni tuproqni har
tomonlama tabiiy hususiyatlarini o’rganilishi lozimligi va shu asosda baholashni ishlab chiqdilar.
Bonitirovka ishlarini bajarish o’z ichiga ikki bosqichni oladi.
Birinchi
- tuproqni tabiiy hossalarini, morfologik, genetii, kimyoviy, fizikaviy va boshqalarni
dalada, laboratoriyada o’rganish bosqichi.
Ikkinchi - qishloq. Ho’jalik va statistik ma'lumotlarni to’plash, tanlash, qayta ishlash bosqichi.
«Bu har ikki bosqichdagi ko’rsatgichlar orasida uzviy boglanishlar bo’lib, hatto birinchi
bosqichdagi ko’rsatgichlar ikkinchi bosqich ishlari uchun mezon bo’ladi», — deb yozgan edi Dokuchaev.
yerlarni
bonitrovkalashni
Dokuchayev-Sibirtsev
usulida
eng
avvalo
tuproqlar
tipi
aniqlanadi
va
tasniflanadi, keyin esa morfogenetii belgilari, kimyoviy fizikaviy hossalarini o’rganishga kirishiladi.
Har bir tuproq. tipi uchun to’la kimyoviy tahlil, mehanik tahlil, nam sigimi, suv o’tkazuvchanlik,
kapillyarlik, buglanish, issiqlik o’tkazuvchanlik va hokazolar aniqlanadi.
Dala va kameral ishlar natijasida Dokuchayev gumus miqdori va tuproq. qatlami qalinligi bo’yicha
geologik diagrammalarni tuzdi.
Mendeleev
ma'lumotlariga
tayanib,
ya'ni
oziqa
elementlari
miqdori
va
boshqa
kimyoviy
hossalarini e'tiborga olgan holda Dokuchayev kimyoviy diagrammalar tuzdi va geologii hamda kimyoviy
diagrammalardan o’rtacha chiqarib, uni tasvirladi.
Ana shu tabiiy-tarihiy usul bilan 100 balli shkala asosida Dokuchayev Nijniy Novgorod
tuproqlarni baholadi. Shu bois ba'zan bu usulga Nijniy Novgorod usuli ham deyiladi. Tabiiy, albatta
hozirgi
iunda
Dokuchayev-Sibirtsev
tomonidan
ishlangan
tuproq. bonitrovkasi usuli bizni
qiziqtirmaydi, leiin asos rolini o’ynay oladi.
Yerni baholashni statistik usuli
Bu usulda tuproqlarni baholashni mazmuni quyidagilardan iborat:
130
1. Yerni sifat jihatdan baholashni so’rov savollari orqali to’plangan ma'lumotlar asosida
o’tiazish.
2. So’rov savollariga javob byerish, to’ldirish yer egalari va yer boshqarmalari zimmasiga
yuilatilgan.
3. So’rov savollarini tarqatish, ularni to’plash, teishirish uezd politsiya boshqarmalari
zimmasiga yuilatilgan.
Ko’rinib turibdi ko’rsatilgan savollarni tushunadigan va ularga to’g’ri javob beradigan
hodimlar yetarli bo’lmagan. Chunki statistika hodimlari ichida hatto mahsus ma'lumot emas, balki
to’liq o’rta ma'lumotli bo’lmaganlari ham ko’p uchrab turadigan holat bo’lgan.
Politsiya mahkamasi esa ma'lumotlar soni to‘g’rimi, hammasi to’ldirilganmi yo’qmi, shu
savollarga javob bergan. So’rovnoma ichidagi savollarni mohiyatini tushunadigan odam bu zanjirda
deyarli bo’lmagan.
Ko’rsatilgan kamchiliklarga qaramasdan yerlarni baholash shu tarzda bajarilgan.
Bu usulni o’zini oqlamasligi tezda ma'lum bo’ldi, shu bois boshqa usullar izlandi.
Yerlarni baholashni morfologik usuli
R. V. Rispolojensiiy, G. F. Nefedov usuli.
Bu olimlar o’zlarini morfologik usullarini ishlab chiqib, uni targ’ib qildilar.
Rispolojensiiy tuproqlarni baholashda ularning tabiiy hossalari hisoblangan mehanik tarkibi,
kimyoviy tarkibini ahamiyatini yo’qqa chiqardi, ya'ni tuproq bahosi bilan ularni hossalari o’rtasida
bog’lanish yo’q dedi va shu tarzda baholash ishlarini o’tkazdi. Bu usul ko’rinish va bajarilishi
jihatidan sodda hamda arzon, shu bois qishloq ho’jaligi hodimlarida qiziqish uyg’ota oldi.
Lekin bu usulda baholash noto’g’ri natijalarga olib ielishi aniqlangan edi va shunday ham
bo’ldi.
G. F. Nefedov esa tuproqni bir butun tushunmadi, uning kimyoviy, fizikaviy hossalari
o’rtasidagi bog’lanishlarni ko’rmadi, shuning uchun tuproqni baholashda u baholanadigan yerlarni
bitta, ya'ni gumusni tarqalishini yo’li boshqa bir hususiyatini haritalanishini afzal ko’rdi.
Rispolojensiiy va Nefedov usullari asosida ishlangan haritalari mutahassislar tomonidan
keskin salbiy taqrizlar oldi.
Shunday qilib, bu davrga kelib 3 guruhdagi usullar tuproqni baholashda qo’llanila boshladi.
2. So’rov-statistika usuli. Bu usul iqtisodchilar, statistika hodimlari tomonidan tavsiya
etilgan bo’lib, 59 uezd, 7 gubyerniyada qo’llanildi, 350 ming km2 maydonda sinaldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
