O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

 
Tangachasimon
I tip. Kubsimon 
yirik palaxsa 
mayda palaxsa 
yirik kesakcha 
kesakcha 
mayda kesakcha 
to’zon (chang) 
yirik yong’oqsimon 
yong’oqsimon 
mayda yong’oqsimon 
yirik donador 
donador 
mayda donador 
II tip prizmasimon 
yirik ustunnamo 
ustunnamo 
mayda ustunnamo 
yirik prizmasimon 
prizmasimon 
mayda prizmasimon 
III tip. Plitasimon 
Slanetssimon 
Plitasimon 
Plastinkasimon 
Yirik tangachasimon 
Mayda tangachasimon 
 
>10 
10-1 
10-3 
3-1 
1-0,05 
0,05 
>10 
10-7 
7-5 
5-3 
3-1 
1-0,5 
 
5 
5-3 
<3 
>5 
5-3 
3-1 
 
>5 
5-3 
3-1 
3-1 
1
Tuproq strukturasining eng muhim xususiyati mayda kesakchali, donadorligi va diametri 
0,25-10 mm kattalikdagi kesakchalarning suvga chidamligidir. Agregat bo’lakchaning qaysi bir 
shakliga agronomik jixatdan baho bermoqchi bo’lsak suvga chidamli makro- va mikro agregatlar 
miqdori inobatga olinadi. 
Makroagregatlar hosil bo’lishida biologik jarayonlardan o’simlik ildiz sistemasi ham katta 
ahamiyatga ega. Ildiz tuproqqa kirib borish jarayonida ma’lum bir joyda tuproq massasini ajratib, 
ma’lum bir joyda siqib qo’yishi bilan bir qatorda u yerda organik qoldiq qoldiradi. Shu tarzda 
tuproqda turli agregatlar hosil qiladi, mikroagregatlarni birlashtirish bilan bir qatorda ularning 
chidamliligini oshiradi. Chuvalchanglar ham struktura hosil qilishda katta ahamiyatga ega. 
Tuproqning mexanik tarkibiga, chirindining miqdoriga, ish qurollarining ta’siriga tuproq 
namligiga va boshqa sharoitlarga qarab yerga ishlov berish jarayonida agregatlar hosil bo’lishi yoki 
yo’qolishi mumkin ekan. Bundan tashqari tuproq yetilmasidan ishlov berish oqibatida kessakchalar 
hosil bo’lishi ham mumkin. Shuning uchun ham tuproq yetilganda ishlov berish kerak. Agar tuproq 
yetilgan vaqtda ishlov berilsa struktura agregatlarning hosil bo’lishi ham yaxshilanadi. 
Tuproq zarachalari mineral va organik qolloidlarni agregatlarga yopishtiradi. 
Kolloidlar namlanganda gidrotatsiyalanadi va bo’kadi. Bir valentli kationlar bilan to`yingan 
kaloidlar ayniqsa kuchli bo’kadi. Tuproqning suvi qochganda kalloidlar qattiq jism xossasiga ega 
bo`lgan gel shakliga kiradi. 
Agregatlar kalloidlarga elektrolitlar ta’sir etishidan vujudga keladigan koagulyatsiyasi 
tufayli hosil bo’lishi mumkin. Ikki va uch valentli kationlar ayniqsa kaltsiy va temir kationlar bilan 
to`yingan tuproqlar qaytmas kaogulyatsiyalanadi va suvga chidamli strukturani hosil qiladi. 

---

83 
Tuproq strukturasini hosil qilishda organik moddalar-chirindi asоsiy ahamiyatiga ega.