O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti


-ma’ruza(davomi). Hol. To`ldiruvchi va aniqlovchilar



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet32/122
Sana31.03.2022
Hajmi1,8 Mb.
#520258
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   122
Bog'liq
hozirgi ozbek adabiy tili sintaksis

7-ma’ruza(davomi). Hol. To`ldiruvchi va aniqlovchilar.
 
Reja: 
1.
Holning gap qurilishidagi o`rni. 
2.
Holning ma‘noviy turlari va tuzilishiga ko`ra turlari. 
3.
To`ldiruvchining ma‘no va tuzilish turlari. 
4.
Aniqlovchining turlari va ifodalanishi. 
5.
So`z kengaytiruvchi va gap kengaytiruvchilarning muvofiqlashuvi va 
farqlanishi. 
 
Holning gap qurilishidagi o`rni. 
Hol ega kabi gap kesimidagi kesimlik 
shakillari 

Pm 
ning 
ma‘noviy 
xususiyatlarini 
muayyanlashtiruvchi, 
oydinlashtiruvchi bo`lak, Ya‘ni gap kengaytiruvchisi sanaladi. quyidagi gaplarni 
qiyoslaylik: 
1.Jamshid ishladi. 
2.Jamshid kecha ishladi. 
3.Jamshid ertaga ishlaydi. 
Keltirilgan gaplardagi ishladi va ishlaydi so`zshakllari gap kesimi vazifalarida 
kelgan 
bo`lib, 
boshqa 
bo`laklar 
ana 
Shu 
markaziy 
bo`lakning 
muayyanlashtiruvchilaridir. 
Jamshid leksemasi har uchala gapda ham kesimdagi Pm ning shaxs-son, kecha, 
ertaga so`zlari esa payt ma‘nolarini muayyanlashtirgan. Ega va gap markazidagi 
shaxs-son ma‘nolari kabi, hol va kesimlik kategoriyasi (Pm) voqelanishidagi zamon 
ma‘nolari ham bir-biriga muvofiqlashgan. Aniqrog`i, kesimlikda o`tgan zamon 
ma‘nosi voqelanganda hol hozirgi yoki kelasi zamon ma‘nosida bo`lmaydi. Demak, 
ma‘lum bo`ladiki, gap qurilishida gap markazidagi kesimlik kategoriyasi ma‘nosi 
bilan uzviy bog`langan gap kengaytiruvchisi payt holidir. Payt holi kesimga 
bog`lanar ekan, undagi lug`aviy qism ma‘nosi bilan emas, balki kesimlik kategoriyasi 
tarkibidagi zamon ma‘nosi bilan bog`liq ekanligi ot kesimli gaplarda yanada yaqkol 
ko`zga tashlanadi. Masalan, ot leksema o`z semantlik valentligini to`ldiruvchi har xil 
aniqlovchilar bilan erkin birikuvlar hosil qila oladi: a‘lochi talaba, shaharlik talaba, 
o`nta talaba va h. Bunda birikuv hosil qilish uchun talaba so`zining gap hosil qilishi, 
gap tarkibidan o`rin egallashi shart emas. qiyoslang: a‘lochi talaba, Jamshid a‘lochi 
talaba. Har ikkala holatda ham hosil bo`lgan birikuv me‘yoriydir.Chunki aniqlovchi 
so`z kengaytiruvchisidir. Biroq bugun talaba, ertaga talaba, kecha talaba kabi so`z 
birikmalari g`ayrime‘yoriydir. Lekin ular gap tarkibiga kiritilganda, talaba so`zi 
kesim mavqeini egallaganda, bu g`ayrioddiylik yo`qoladi. 1.Men bugun talabaman. 
Sen kecha talaba eding. Demak, bugun, kecha so`zlari gap kengaytiruvchilari 
bo`lganligi sababli va gap markazidagi Pm ga tortilganligi, bog`langanligi sababli 


so`z birikmasidagi nome‘yoriylik gap tarkibida barham topadi. 
O`rin hollari ham so`z kengaytiruvchisi emas, balki gap kengaytiruvchisi 
ekanligi bunday vazifada keluvchi so`zlarni gapda va gapdan tashqarida SB hosil 
qilish uchun ot leksemalarga tobelab ko`rish asosida amin bo`lish mumkin. 
qiyoslang: 1.qishloqda muallim, zavodda ishchi. 2.Halim shaharda
 
o`qituvchi, g`afur zavodda ishchi. 
Ko`rinadiki, birinchi guruh birikuvlar g`ayrime‘yoriy, ikkinchi guruh 
birikuvchilar esa o`zbek nutqiga xos me‘yoriy qurilma ekanligi hech kimda Shubha 
uyg`otmaydi. Demak, o`rin hollari payt hollari kabi gap kengaytiruvchilaridir. 
Endi holning boshqa turlariga diqqat qilamiz: 
1.Ilgari ikkalamiz birga talaba edik. 
2.Bu payt sen kabi o`qituvchiman. 
3.Shu boisdan dadam ishchi edi. 
Birinchi gapda birga so`zi ravish, ikkinchi gapda sen kabi o`xshatish, 
uchinchi gapdagi Shu boisdan so`z shakli sabab hollaridir. Ular gap 
kengaytiruvchilarimi
yoki so`z kengaytiruvchilari ekanligini aniqlash uchun 
birikuvlarni gap tarkibidan Chiqarib, zikr etilgan so`zshakllar talaba, o`qituvchi, 
ishchi so`zshakllarining ma‘noviy valentligini to`ldirayotgan-to`ldirmayotganligini 
tekshiramiz: 
1)birga talaba; 
2)sen kabi o`qituvchi; 
3)Shu boisdan ishchi. 
Ko`rinadiki, birikuvlar nome‘yoriy va tobe so`zshakllar hokimlarning 
lug`aviy-ma‘noviy birikuvchilari emas, balki ularning kesimlik vazifasi, mavqei bilan 
bog`langandir. Demak, holning mazkur turlari ham gap kengaytiruvchilaridir. 
Biz holning gap kengaytiruvchisi ekanligini asoslash uchun ot-kesimli gaplardan 
foydalandik. Chunki hollar otga ular kesim vazifasida kelgandagina bog`lanadi. 
Fe‘llar bilan esa kesim vazifasida kelganda ham, boshqa hollarda ham 
bog`lanaveradi. 
Hol gap markazini shakllantiruvchi Pm bilan bog`lanar ekan, u, umuman, gap 
konstruktiv tizimida qanday mavqega ega bo`ladi? 
Hol gapning mutlaq konstruktiv uzvi emas. Chunki holsiz ham gap tashkil 
topaveradi. Demak, hol kesimdan quyi mavqeni egallaydi. Ko`pincha holning gap 
tarkibiga kiritilishi Pm ma‘nolari bilan zich bog`lanmaydi. Shu boisdan hol egadan 
ham quyi mavqeni egallaydi. Chunki nutqiy gaplarda kesim orqali egani tiklash holni 
tiklashdan ancha o`ng`aydir. Ifodalanmagan holni tiklash qiyin. Ammo Shuni 
takidlash lozimki, ba‘zan kesimning W si maqomida o`rin, payt, sabab, maqsad va 
boshqa ma‘noli aktantlar bilan kuchli aloqada bo`ladigan leksemalar yuzaga 
chiqqanda, gapning yuza qolipida hol egadan ko`ra zarurroq foliyatga ega bo`ladi. 
Masalan, yurish fe‘llari (bormoq, kelmoq, yetmoq, ketmoq) kesim vazifasida 
kelganda gapda o`rin hollarining ishtirok etishi zaruriyati kuchayadi: Uyga bordi. 
SHahardan keldi. Maktabga ketdi. Manzilga yetdi. Bu albatda, kesimlik kategoriyasi 
birikuvchanligi bilan emas, balki kesim vazifasida kelayotgan fe‘lning ma‘noviy
xususiyatlari bilan belgilanadi. 
Demak, holning gap qurilishidagi zaruriy bo`lak darajasiga ko`tarilishi kesimdagi W 


ning muayyanlashish ehtiyoji bilan belgilanadi. Hol gapning konstruktiv bo`laklari 
sifatidagi kesim va egadan keyin uchinchi o`rinni egallaydi. 

Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish