|
7-ma’ruza(davomi). Hol. To`ldiruvchi va aniqlovchilar.
Reja:
1.
Holning gap qurilishidagi o`rni.
2.
Holning ma‘noviy turlari va tuzilishiga ko`ra turlari.
3.
To`ldiruvchining ma‘no va tuzilish turlari.
4.
Aniqlovchining turlari va ifodalanishi.
5.
So`z kengaytiruvchi va gap kengaytiruvchilarning muvofiqlashuvi va
farqlanishi.
Holning gap qurilishidagi o`rni.
Hol ega kabi gap kesimidagi kesimlik
shakillari
-
Pm
ning
ma‘noviy
xususiyatlarini
muayyanlashtiruvchi,
oydinlashtiruvchi bo`lak, Ya‘ni gap kengaytiruvchisi sanaladi. quyidagi gaplarni
qiyoslaylik:
1.Jamshid ishladi.
2.Jamshid kecha ishladi.
3.Jamshid ertaga ishlaydi.
Keltirilgan gaplardagi ishladi va ishlaydi so`zshakllari gap kesimi vazifalarida
kelgan
bo`lib,
boshqa
bo`laklar
ana
Shu
markaziy
bo`lakning
muayyanlashtiruvchilaridir.
Jamshid leksemasi har uchala gapda ham kesimdagi Pm ning shaxs-son, kecha,
ertaga so`zlari esa payt ma‘nolarini muayyanlashtirgan. Ega va gap markazidagi
shaxs-son ma‘nolari kabi, hol va kesimlik kategoriyasi (Pm) voqelanishidagi zamon
ma‘nolari ham bir-biriga muvofiqlashgan. Aniqrog`i, kesimlikda o`tgan zamon
ma‘nosi voqelanganda hol hozirgi yoki kelasi zamon ma‘nosida bo`lmaydi. Demak,
ma‘lum bo`ladiki, gap qurilishida gap markazidagi kesimlik kategoriyasi ma‘nosi
bilan uzviy bog`langan gap kengaytiruvchisi payt holidir. Payt holi kesimga
bog`lanar ekan, undagi lug`aviy qism ma‘nosi bilan emas, balki kesimlik kategoriyasi
tarkibidagi zamon ma‘nosi bilan bog`liq ekanligi ot kesimli gaplarda yanada yaqkol
ko`zga tashlanadi. Masalan, ot leksema o`z semantlik valentligini to`ldiruvchi har xil
aniqlovchilar bilan erkin birikuvlar hosil qila oladi: a‘lochi talaba, shaharlik talaba,
o`nta talaba va h. Bunda birikuv hosil qilish uchun talaba so`zining gap hosil qilishi,
gap tarkibidan o`rin egallashi shart emas. qiyoslang: a‘lochi talaba, Jamshid a‘lochi
talaba. Har ikkala holatda ham hosil bo`lgan birikuv me‘yoriydir.Chunki aniqlovchi
so`z kengaytiruvchisidir. Biroq bugun talaba, ertaga talaba, kecha talaba kabi so`z
birikmalari g`ayrime‘yoriydir. Lekin ular gap tarkibiga kiritilganda, talaba so`zi
kesim mavqeini egallaganda, bu g`ayrioddiylik yo`qoladi. 1.Men bugun talabaman.
Sen kecha talaba eding. Demak, bugun, kecha so`zlari gap kengaytiruvchilari
bo`lganligi sababli va gap markazidagi Pm ga tortilganligi, bog`langanligi sababli
so`z birikmasidagi nome‘yoriylik gap tarkibida barham topadi.
O`rin hollari ham so`z kengaytiruvchisi emas, balki gap kengaytiruvchisi
ekanligi bunday vazifada keluvchi so`zlarni gapda va gapdan tashqarida SB hosil
qilish uchun ot leksemalarga tobelab ko`rish asosida amin bo`lish mumkin.
qiyoslang: 1.qishloqda muallim, zavodda ishchi. 2.Halim shaharda
o`qituvchi, g`afur zavodda ishchi.
Ko`rinadiki, birinchi guruh birikuvlar g`ayrime‘yoriy, ikkinchi guruh
birikuvchilar esa o`zbek nutqiga xos me‘yoriy qurilma ekanligi hech kimda Shubha
uyg`otmaydi. Demak, o`rin hollari payt hollari kabi gap kengaytiruvchilaridir.
Endi holning boshqa turlariga diqqat qilamiz:
1.Ilgari ikkalamiz birga talaba edik.
2.Bu payt sen kabi o`qituvchiman.
3.Shu boisdan dadam ishchi edi.
Birinchi gapda birga so`zi ravish, ikkinchi gapda sen kabi o`xshatish,
uchinchi gapdagi Shu boisdan so`z shakli sabab hollaridir. Ular gap
kengaytiruvchilarimi
yoki so`z kengaytiruvchilari ekanligini aniqlash uchun
birikuvlarni gap tarkibidan Chiqarib, zikr etilgan so`zshakllar talaba, o`qituvchi,
ishchi so`zshakllarining ma‘noviy valentligini to`ldirayotgan-to`ldirmayotganligini
tekshiramiz:
1)birga talaba;
2)sen kabi o`qituvchi;
3)Shu boisdan ishchi.
Ko`rinadiki, birikuvlar nome‘yoriy va tobe so`zshakllar hokimlarning
lug`aviy-ma‘noviy birikuvchilari emas, balki ularning kesimlik vazifasi, mavqei bilan
bog`langandir. Demak, holning mazkur turlari ham gap kengaytiruvchilaridir.
Biz holning gap kengaytiruvchisi ekanligini asoslash uchun ot-kesimli gaplardan
foydalandik. Chunki hollar otga ular kesim vazifasida kelgandagina bog`lanadi.
Fe‘llar bilan esa kesim vazifasida kelganda ham, boshqa hollarda ham
bog`lanaveradi.
Hol gap markazini shakllantiruvchi Pm bilan bog`lanar ekan, u, umuman, gap
konstruktiv tizimida qanday mavqega ega bo`ladi?
Hol gapning mutlaq konstruktiv uzvi emas. Chunki holsiz ham gap tashkil
topaveradi. Demak, hol kesimdan quyi mavqeni egallaydi. Ko`pincha holning gap
tarkibiga kiritilishi Pm ma‘nolari bilan zich bog`lanmaydi. Shu boisdan hol egadan
ham quyi mavqeni egallaydi. Chunki nutqiy gaplarda kesim orqali egani tiklash holni
tiklashdan ancha o`ng`aydir. Ifodalanmagan holni tiklash qiyin. Ammo Shuni
takidlash lozimki, ba‘zan kesimning W si maqomida o`rin, payt, sabab, maqsad va
boshqa ma‘noli aktantlar bilan kuchli aloqada bo`ladigan leksemalar yuzaga
chiqqanda, gapning yuza qolipida hol egadan ko`ra zarurroq foliyatga ega bo`ladi.
Masalan, yurish fe‘llari (bormoq, kelmoq, yetmoq, ketmoq) kesim vazifasida
kelganda gapda o`rin hollarining ishtirok etishi zaruriyati kuchayadi: Uyga bordi.
SHahardan keldi. Maktabga ketdi. Manzilga yetdi. Bu albatda, kesimlik kategoriyasi
birikuvchanligi bilan emas, balki kesim vazifasida kelayotgan fe‘lning ma‘noviy
xususiyatlari bilan belgilanadi.
Demak, holning gap qurilishidagi zaruriy bo`lak darajasiga ko`tarilishi kesimdagi W
ning muayyanlashish ehtiyoji bilan belgilanadi. Hol gapning konstruktiv bo`laklari
sifatidagi kesim va egadan keyin uchinchi o`rinni egallaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
