O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi аlishеr nаvоiy nоmidаgi sаmаrqаnd

Hayvonlar va o’simliklar orasidagi

fazoviy bog’lanishlar

O’simlik va hayvonlar orasidagi fazoviy bog’lanishlar uyushmalarda, ularning (o’simliklarni) yaruslar (qavatlar) bo’yicha tarqalishi va boshqa struktur xususiyatlarini belgilaydi. Ushbu bog’lanishlar asosida hayvonlar tomonidan o’simliklarni dushmandan va noqulay havodan saqlanishda, yashash joyi (boshpana) sifatida, ko’payish joyi va mikroiqlim hosil qiluvchi sifatida foydalaniladi.

Ob-havosi (harorat, namlik, havo oqimi va hokazolar), relyef yuzasining xarakteriga va ayniqsa, tirik organizmlar qoplamiga bog’liq bo’lgan uchastka mikroiqlim deb ataladi.

Atmosferaning turli qatlamlarida, gorizontal va qiya holdagi uchastkalarda, o’simlik qoplamining turli yaruslarida (qavatlarida), tuproqda, g’orlarda, yer osti inlarida, daraxtlarning kovaklarida harorat, namlik, havo bosimi va uning harakati va boshqa turli-tuman omillarning sutkalik, mavsumiy va nodavriy o’zgarishlari hajmi va xarakteri turlicha bo’ladi.

Iqlimning bunday xususiyatlari turli suv havzalarining har xil qismlarida ham namoyon bo’ladi.

Har xil tipdagi tirik organizmlar bilan qoplangan o’ziga xos iqlimli uchastka ekoiqlim deyiladi. Bunday uchastkalarga masalan, o’rmon va yaylovning iqlimini ko’rsatish mumkin. Ushbu uchastkalarning iqlimi shu joydagi o’simliklar tomonidan nurli energiyani o’ziga singdirish va qaytarish xarakteriga hamda havo harakatiga bog’liq bo’ladi.

Zich daraxtli o’rmonda quyosh energiyasining 3-5% mox qatlamigacha yetib keladi. O’rmon o’simliklari tuproqda va undagi havoda namlik almashinuvini o’zgartiradi. Cho’lda daraxt ko’chatlarini o’tqazib o’rmonlar barpo qilish (tuproqdagi namlikni) yer ostki suvlarining pastga tushishiga sababchi bo’ladi, lekin tushgan qorni saqlab qolishda, uni sekin erishiga hamda tuproq tarkibida zahira namlikni ko’paytirishda ahamiyatlidir. Shunday bo’lsa ham cho’lning qumli zonalarida o’rmonlarni barpo qilish ba’zan yer osti suvlari zahirasini kamayishiga hamda asta-sekin undagi o’rmonning qurib qolishiga olib keladi. Shunga binoan o’rmon tuprog’ining yuza qatlamlarida namlikni saqlanishida foyda keltirsa, pastki qatlamlarida uni umuman yo’q qilishi mumkin.

O’rmon massividagi havoning namligi qo’shni ochiq uchastkalardagi havo namligidan ancha yuqori bo’ladi. Shuningdek, o’rmonda haroratning o’zgarishi juda kam kuzatiladi va uning yillik o’rtacha darajasi nisbatan past bo’ladi. Shunday qilib, o’rmon o’zi egallagan uchastkani nisbatan nam va biroz salqin iqlimli zonaga aylantiradi.

O’rmon zonasida turli yaruslarda va o’tli yaylovlarda havoning nisbiy namligi turlicha bo’ladi. Iyul oyining quyoshli va shamolsiz kunduz kuni tuproqdan 100 sm balandda havo harorati 29⁰S da nisbiy namlik 57% ga teng bo’lsa, 13 sm balandda beda poyalari orasida 78% va tuproq yuzasidan 2 sm balandda (poya, barg tiqiz bo’lgan joyda) 96% ga teng bo’ladi. O’rmondagi tuproq ochiq joydagiga nisbatan yozda salqinroq, qishda esa iliqroq bo’ladi. Shuning uchun o’rmonda tuproqning yuza qatlamining muzlashi kam bo’ladi. O’simliksiz ochiq joy tuprog’i esa ancha chuqur qatlamigacha muzlaydi.

G’orlarning iqlimi o’ziga xosdir. U g’orning o’lchami va hajmiga, kirish og’ziga, tuprog’iga bog’liq bo’ladi. Yirik g’orlarning oxirida namlik yuqori va nisbatan doimiy, harorat ham turg’un bo’ladi. Harorat va namlikning yil davomidagi o’zgarishlari (tebranishlari) ham katta farq qilmaydi. Masalan, Toshkent yaqinidagi Qoraqamish g’orlarida qishda tashqarida qariyb bir oy davomida harorat ancha past bo’lgan davrda, ba’zan -25⁰S gacha sovuq bo’lganda kuzatish olib borilgan kuni ertalab tashqarida -7,6⁰S, kunduzi (soat 13⁰⁰ da) -1,5⁰S ga teng bo’lgan paytda, g’orning eshigiga kirish joyda -0,6⁰S, ichkarisining oldingi qismida +3⁰S, to’rida esa +8⁰S gacha ko’tarilgan. Umuman olganda, g’or ichida haroratning eng baland bo’lgan (+31⁰S) davri kuzga va eng past (minimum) bo’lgan davri bahorga to’g’ri keladi. G’or ichida haroratning tashqi muhitdagidan orqada qolishi harorat jinslar orqali sekinlik bilan o’tishi sabab bo’ladi.

Hayvonlarning yer osti inlarining mikroiqlimi ham ma’lum darajada turg’un bo’ladi. Ushbu turg’unlik in og’zining diametriga, inning uzunligi, shakli va joylashish chuqurligiga bog’liq.
Savollar.

1. 
   Oziqa zanjirida tirik organizmlar qanday asosiy bo’g’inlarga bo’linadi?
   
2. 
   Organizmlar orasidagi munosabat shakllari qanday xillardan iborat?
   
3. 
   Hayvonlar hayotida o’simliklarning ahamiyati nimadan iborat?
   
4. 
   O’simliklar evolyusiyasida hayvonlarning ijobiy rolini qanday isbotlaysiz?
   
5. 
   Fitosenozlar hayotida hayvonlarning roli qanday?
   
6. 
   O’simlik va hayvonlarning fazoviy bog’lanishlarini qanday ifodalaysiz?
   
7. 
   Mikroiqlim deb nimaga aytiladi?