O`zbеkistоn rеspublikasi оliy va o`rta maхsus ta’lim vazirligi al-хоrazmiy nоmli urganch davlat univеrsitеti pedagogika fakulteti bt va sti yo`nalishi 4- bosqich 401-guruh talabasi

II bob

“9-may-Xotira va qadrlash kuni” bo`limi materiallarini o`rganish.

2.1 Bo`limdagi”Eng muqaddas kun” ilmiy-ommabop maqolasini o`rganish.

Boshlang`ich ta’limda sinfda o`qish darslari izohli o`qish metodikasida olib boriladi. O`qish darslarida o`quvchilar tabiat, jamiyat, unda yashovchi kishilar hayoti haqida, ularning o`tmishi, hozirgi yashash hayoti haqida hamda mashhur kishilar to`g`risidagi turli janrdagi asarlarni o`qiydilar. Boshlang`ich sinf o`quvchilariga tabiat, ob-havo, moddiy va ma’naviy boyliklar, hayvonot dunyosi va boshqalar haqida har tomonlama bilim beriladi. Bilim olish jarayonida ularda jamiyat va tabiatga munosabat uyg`otiladi. O`qish darslarida bilim berish bilan birga o`quvchi shaxsi ham tarbiyalanib boradi. Binobarin, 3-sinf o`qish darslarida ham ta’lim-tarbiyaviy vazifalar kompleks ravishda hal qilinadi.

3-sinf “O`qish kitobi” darsligining “9-may-Xotira va qadrlash kuni” bo`limida o`quvchilar Yoqutxon Rahimovaning “Eng muqaddas kun” ilmiy-ommabop maqolasi bilan tanishadilar.

Ma’lumki, boshlang`ich sinflarda ilmiy –ommabop asarlarni o`qitishdan asosiy maqsad bolalarga tabiat, kishilar mehnat va ijtimoiy hayoti haqida muayyan bilim berish, bolalarni kitob bilan mustaqil ishlashga va undan aniq bilim olishga o`rgatishdan iborat.

Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o`tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug` siymolar amalgam oshirgan ishlar, tarixiy sanalar to`g`risida bilim beradi. 3-sinf o`qish darsligidan o`rin olgan “Eng muqaddas kun” mavzusidagi matn ham keng nishonlanadigan tarixiy sanaga bag`ishlangan. Bu matnlar matnlarni o`quvchilarni nafaqat xalqimiz tarixidagi tarixiy sana bilan tanishtiradi, balki ularning Vatan oldidagi farzandlik burchi va ma’suliyatni teran anglashga ham yordam beradi. O`quvchilarda Vatanga muhabbat tuyg`usi shu tariqa shakllanadi.

Vatanimiz o`tmishi haqida hikoya qilingan ilmiy-ommabop asarlar bilan tanishtirish va ularni tahlil qilish jarayonida o`quvchilar o`tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo`ladilar. Jamiyat taraqqiyoti haqida qisqacha bo`lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Bu borada, ayniqsa, matn tahliliga alohida e’tibor berish zarur.

3-sinfda “Eng muqaddas kun” matnini o`qish bilan Xotira maydonlariga borish, muzeylarda bo`lish, mamlakatimizda yuz bergan o`zgarishlarning guvohi va ishtirokchilari bo`lgan insonlar uchrashuvlar uyushtirish maqsadga muvofiq.

Matinni o`qish darsida ko`rgazma sifatida kinofilmlardan ham foydalanish mumkin.

Matnni unga mos rasmlar bilan bog`lab o`qitish kishilarning baxtli hayot uchun intilishlari, ota-bobolarimizning dushmanlardan Vatanni saqlash uchun qanday kurashganliklarini tushunib yetishga yordam beradi; o`quvchilar mehnat hayotning asosi ekanligini, insonlar turmushi mehnat tufayli rivojlanib, farovonlashib borishini bilib oladilar. Tinch hayotning oily ne’mat ekanligini anglaydilar.

3-sinf o`quvchilari Yoqutxon Rahimovaning “Eng muqaddas kun” mavzusidagi maqolasini o`qish orqali o`tmish ajdodlarimiz Vatanimiz uchun jon olib, jon berganliklarini, yurtimiz uchun va uning bugungi ozod, farovon hayoti uchun qurbon bo`lganlar xotirasini abadiylashtirishning ahamiyatini bilib oladilar.

Shuningdek, bu kun yoshi ulug`larni, nuroniy otaxon-u onaxonlarni qadrlash kuni ekanliklari haqidagi ma’lumotlarga ega bo`ladilar.

Yoqutxon Rahimovaning “Eng muqaddas kun” mavzusidagi ilmiy-ommabop maqolasini izohli o`qish darsini uyushtirish quyidagicha reja asos qilib olinishi mumkin.

1. 
   O`qiladigan matn yuzasidan bolalar tajribasi va bilimini aniqlash, ularni matn mazmunini tushunishga tayyorlash maqsadida taxminiy suhbat o`tkazish.
   
2. 
   Maqolani yoki uning ma’lum bir qismini o`qish, o`quvchiga notanish bo`lgan so`zlar ma’nosi ustida ishlash;
   
3. 
   Maqola rejasini tuzish;
   
4. 
   O`qilgan maqola yuzasidan suhbat uyushtirish;
   
5. 
   Matnning asosiy mazmunini aniqlash va reja qismlarini yoritish;
   
6. 
   Reja asosida maqolani qayta o`qish;
   
7. 
   Maqolani yaxlid o`qish. Bunda bolalarni qayta hikoyalashga tayyorlash va maqola mazmunini yaxshi o`zlashtirishlariga erishish maqsadi ko`zda tutiladi;
   
8. 
   Reja asosida qayta hikoyalash;
   
9. 
   Xulosalash va umumlashtirish.
   

Ushbu ko`rsatilgan reja asosida 3-sinfda “Eng muqaddas kun” maqolasini o`rganish darsi ishlanmasi quyidagicha bo`lishi mumkin:

Mavzu: 9-may – Xotira va qadrlash kuni.

Dars materiallari: “Eng muqaddas kun” matni va matnga oid rasm.

Darsning maqsadlari:

Ta’limiy maqsad: o`quvchilarga “Eng muqaddas kun”matnini o`qitish.

Tarbiyaviy maqsad: Vatan degan muqaddas tuyg`uni, uning aziz insonlarini, alloma-y ulamolarini, mo`tabar ona-Vatan himoyasi uchun jonini ayamagan mard, jasur,jafokash o`g`lonlarini yana bir bor yod etish. Vatan uchun jon olib-jon bergan, hozirda hayot bo`lgan Ikkinchi jahon urushi qatnashchilarining qadr-qimmati buyuk ekanligini o`quvchilar qalbiga singdirish.

Rivojlantiruvchi maqsad:

o`quvchilarning so`z boyligini, mantiqiy tafakkurini o`stirish. Ro`znoma,oynomalarni o`qishga qiziqish uyg`otish.

Dars metodi: tushuntirish, suhbat, mustaqil ish, ko`rgazmali metod va test usulidan foydalanish.

Darsning borishi:

1. 
   Darsni tashkil qilish. O`quvchilarning darsga hozirligi aniqlangach, o`tgan darsda o`tilgan ”Go`zal fazilat-inson husni” bo`limi yuzasidan o`quvchilar bilimini test topshiriqlari orqali aniqlab baholanadi. O`qituvchi o`quvchilarning qanday bayramga tayyorgarlik ko`rayotganlarini so`raydi va yangi mavzu: 9-may Xotira va qadrlatish kuni haqida tushuncha beradi.
   
2. 
   “Eng muqaddas kun”matnini o`qish.
   
3. 
   Matnni o`qishga tayyorlash.
   
4. 
   O`qituvchi “Eng muqaddas kun” matnini ifodali o`qib beradi.So`ng o`quvchilar navbati bilan o`qiydilar.
   
5. 
   Lug`at ustida ishlash:
   

Muqaddas -aziz, tabarruk

Qadamjo -ziyorat qilish uchun boriladigan, muqaddas deb sanalgan joy, ziyoratgoh.

6.O`quvchilar matnni qay darajada o`zlashtirganliklarini aniqlash uchun dastlabki suhbat o`tkaziladi.

Suhbat uchun savollar:

• 
  Yurtdoshlarimiz nima uchun kurashdilar?
  
• 
  O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 9-may haqidagi Farmoni qachon qabul qilindi?
  
• 
  Farmonga ko`ra 9-may qanday kun deb e’lon qilindi?
  
• 
  Xotira maydonida bo`lganmisiz?
  
• 
  Xotira maydoni haqida bilganlaringizni gapirib bering?
  
• 
  Matn ustida ishlash.
  

217-betdagi rasm sizga tanishmi? Rasmda tasvirlanganlarni qayerda ko`rgansiz? Qachon? Kim bilan? (so`zlang)

Sizning mahallangizda “Xotira va Qadrlash kuni” nima ishlar qilingan? savoliga javob olinadi.

8.Matnni yaxlit qayta o`qitish va yaxlit qayta hikoyalatish.

9.Maqol ustida ishlash.

“Qo`shning tinch-sen tinch” maqolining mazmunini ochib bering.Mavzuga bog`lang.

10.”Eng muqaddas kun” matni (218-bet) ga oid berilgan savol va topshiriqlarga javob olib mavzu mustahkamlanadi.

11. Eng muqaddas kun”matni o`qib qanday savoliga o`quvchilar javobni tarmoqlash ustida yozib beradilar.

12. Uyga vazifa: “Eng muqaddas kun matnini o`qish, matnga doir savollar asosida so`zlashga o`rganib kelish.

13. Darsda faol qatnashgan o`quvchilarni rag`batlantirish.

Dars ishlanma rejadan ham ko`rinadiki, maqolani o`qish darsida tushuntirish, suhbat, mustaqil ish turlaridan unumli foydalaniladi. Matndagi o`quvchilar uchun tushunarli bo`lmagan so`zlar ma’nosi izohlanadi. Bu esa o`quvchilarning lug`at boyligini oshiradi va nutqini o`stiradi.

Ilmiy-ommabop maqolani uzviy birlikda o`rganish o`quvchilarning mavzuda bayon etilgan tarixiy-adabiy hodisalarni, ular o`rtasidagi umumiylikni, har bir davrga ega xususiyatlarni anglab olishlarini ta’minlaydi. Bu esa bolalarni kelgusida gazeta va jurnallarni o`qishga tayyorlaydi, ijtimoiy-siyosiy atamalarini o`zlashtirishga yordam beradi, ularning mantiqiy tafakkurini va nutqini o`stiradi.

Bu maqola xalqimizning hayoti, mehnati va kurashi haqida yangi bilim berishbilan birga, bolalarni Vatanga, xalqqa muhabbat ruhida tarbiyalashga ham xizmat qiladi.

2.2. Bo`limdagi Muhammad yusufning “Yurtim, ado bo`lmas armonlaring bor” she’rini o`rganish.
Yosh avlod ongida ma’naviy barkamol inson ruhini shakllantirishda boshlang`ich ta’limda yetakchi o`rinni egallagan o`qish va nutq o`stirish darslarining ahamiyati kattadir. Chunki o`qish va nutq o`stirish mashg`ulotlari orqali bolalarga faqat bilimgina emas, tarbiya ham berib boriladi. O`sib kelayotgan yosh avlodda yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirish har bir o`qituvchining diqqat markazida bo`lmog`i lozim. Boshlang`ich sinf o`qish va nutq o`stirish materiallarining timatikasi va mazmuni o`quvchilarni har tomonlama rivojlantirishni ko`zda tutadi. Binobarin, 3-sinf “O`qish kitobi” darsligining “9-may - Xotira va qadrlash kuni” bo`limida berilgan atoqli o`zbek shoiri Muhammad Yusufning “Yurtim ado bo`lmas armonlaring bor” she’ri ham shu maqsadni ko`zda tutadi. She’r ravon o`qilishi, qofiyasi o`ynoqiligi bilan ajralib turadi. Zero, she’rning o`zi ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solingan, his tuyg`uifodasi sifatida vujudga kelgan hayajonli ritmik nutq sifatida ajralib turadi. Boshlang`ich sinflarda she’rni o`qiganda kichik yoshdagi o`quvchilar tabiat va jamiyat voqea-hodisalarining poetic tasviridan hayajonlanishlariga erishish muhim ahamiyatga ega.

M. Yusufning “Yurtim ado bo`lmas armonlaring bor” she’rini o`qish darsida asosiy ish turi ifodali o`qish hisoblanadi. 3-sinf o`quvchisi oldingi sinflarda ifodali o`qish malakasini egallagan bo`ladi. Bu she’rni o`qish va tahlil qilish o`qituvchidan katta mahorat ta’lab qiladi. Agar, she’rga oddiy matn nuqtai nazaridan yondashilsa, bunday holda she’r ma’nosining satrlar, so`zlar zaminida yashirin berilishi anglab yetilmaydi. Buning oqibatida o`quvchilar she’rdagi obrazlilikning mag`zini chaqa olmaydilar. Shuningdek,sheriy ohangni his qilmaslik, matn so`zlarini to`la tushunib yetmaslik she’r yodlashni zerikarli mashg`ulotga aylantiradi. Ma’nosi anglanmagan matnni yodlash oson kechmaydi. Shuning uchun o`qituvchi she’rni o`qishdan oldin mazmuni yuzasidan suhbat uyushtiradi, uning matnidagi o`quvchilar uchun tushunarsiz bo`lgan so`zlarning ma’nosini doskaga yozib tushuntirib beradi. She’rni o`rganishda “shahid”, “qadoq”, “qayinbarg”, “fig`on” kabi so`zlar ma’nosiga izoh beriladi.

She’rni o`qishdan oldin ona yurtimiz, mustaqil O`zbekiston haqida, uning o`tmishdagi hayoti, istiqlol, hozirgi baxtli hayotimiz haqida suhbat o`tkaziladi. Ma’lumki O`zbekiston 1991-yilda o`zmustaqilligini e’lon qildi va 1-sentabr kuni “Mustaqillik kuni” deb e’lon qildi. Ammo istiqlol uchun necha asrlardan beri xalqimizning eng buyuk farzandlari o`z jonini fido qilmadilar. Mana shular yuzasidan o`qituvchi suhbat o`tkazadi. She’rni o`qish darsida Vatanimiz o`tmishi, buguni tasvirlangan rasmlardan, filmlardan ham foydalanish mumkin. Shundan so`ng she’r ifodali o`qiladi:

Yurtim ado bo`lmas armonlaring bor,

Toshlarni yig`latgan dostonlaring bor.

O`tmishingni o`ylab og`riydi jonim,

Ko`ngling to`la shahid o`glonlaring bor.

She’r to`rt banddan iborat. O`qituvchi har bir bandni tinish belgilar va ohangga rioya qilgan holda ifodali o`qiydi, uni o`quvchilar o`zlashtirib olishiga diqqt qiladi.

Ko`rinadiki, boshlang`ich sinflarda ko`rgazmali ta’limning asosiy shakli she’rni ifodali o`qish hisoblanadi. She’rni ham o`quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok etishlariga erishish muhim. Shuning uchun she’r birinchi marta o`qilganda, hech qanday tushuntirish berilmaydi. She’r o`quvchilarga qanday ta’sir qilganini hisobga olish, bilish zarur. O`qituvchi sherni shunday ifodali o`qishi kerakki, bolalar uning asosiy mazmunini anglasinlar, ularga jonli so`z kuchliroq ta’sir etsin. So`ngra she’rni mustaqil o`qish topshiriladi. O`qish oddiy bo`lishi kerak. O`qiyotganda tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandchilik, qahr-g`azab hissini qichqiriq ovoz bilan sohta ifodalashga yo`l qo`ymaslik zarur. Bolalar she’rni o`qiganda, she’riy satrga rioya qilishlari kerak, bu jarayonda ularning she’r ritmini buzmasliklariga erishish kerak.

Shundan so`ng, she’r o`quvchilarga navbat bilan o`qittiriladi, uning mazmuni yuzasidan savollar asosida suhbat o`tkaziladi. Unda quyidagicha savollar berilishi mumkin: “She’r nima haqida ekan?”, “Ona yurtning qanday armonlari bor ekan?”, “Nima uchun shoir o`tmishni o`ylab joni qiynaladi?”. O`qituvchi berilgan javoblarni to`ldirib, o`quvchilarning Vatan armoniga doir tushunchalarini boyitadi.

She’rning to`la mazmuni uch to`rt o`quvchilarga gapirtiriladi, ularning fikr-mulohazalari to`ldiriladi.

She’r matni ham savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo she’r mazmuni haqida o`quvchilarga ko`p savol berish tavsiya etilmaydi. O`quvchilar she’rning asosiy mazmunini tushunganliklariga ishonch hosil qilishning o`zi kifoya.

M.Yusufning “Yurtim, ado bo`lmas armonlaring bor” she’rni izohli o`qish darsining tuzilishi quyidagicha bo`lishi mumkin:

1. 
   She’r mazmunini yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o`qib berish (birinchi sintez);
   
2. 
   She’rda tasvirlangan payt, hodisa haqida suhbat (analiz);
   
3. 
   She’rni ifodali o`qishni mashq qilish (ikkinchi sintez) ;
   
4. 
   She’rni yod aytib berishga tayyolanish.
   

Shu asosda « Yurtim, ado bo`lmas armonlaring bor » she’rini o`rganish darsi ishlanmalari quyidagicha bo`lishi mumkin:

Mavzu : Yurtim, ado bo`lmas armonlaring bor. (M.Yusuf)

O`quv materiali: Yurtim, ado bo`lmas armonlaring bor. (M.Yusuf)

Darsning maqsadlari:

Ta’limiy maqsad: M.Yusufning “Yurtim, ado bo`lmas armonlaring bor” she’rini ifodali o`qish.

Tarbiyaviy maqsad: Ona yurt ozodligi uchun jon fido qilgan insonlarni ulug`lash, bugungi osoyishta va baxtli hayotimiz qadriga yetish tuyg`ularini o`quvchilar qalbiga singdirish.

Rivojlantiruvchi maqsad: She’r matni ustida ishlashga o`rgatish; o`quvchilarning lug`at boyligini, mustaqil ishlash, ijodiy fikrlash qobiliyatlarini oshirish.

Darsning turi: Yangi bilim beruvchi, lirik she’r o`qish darsi.

Darsning metodi: Ifodali o`qish, suhbat, mustaqil ish metodi, tarmoqlash metodi.

Darsning jihozi: Vatan sarhadlari, uning fidoiy farzandlari tasvirlangan rasmlar. M.Yusuf portreti, shoir haqidagi ma’lumotlar.

Darsning borishi:

1. 
   O`quvchilarda yangi mavzuni o`rganishga qiziqish uyg`otish, maqol aytish yo`li bilan bugungi darsning mavzusini aniqlashtirish:
   

Bulbul chamanni sevar, odam Vatanni.

Ona yurting omon bo`lsa rangi ro`ying somon bo`lmas.

Savol: Bugungi o`qish darsimiz qaysi mavzu haqida ekan?

2. 
   Ona yurt haqida kirish suhbati. Doskaga O`zbekistonning davlat ramzlari, tabiati hayoti tasvirlangan rasmlar ilinadi. Savollar:
   

• 
  Vatan nima?
  
• 
  O`zbekiston tarixi haqida nimalarni bilasiz?
  
• 
  Yurtimizda qanday buyuk zotlar o`tgan?
  
• 
  Vatan haqida qanday maqollarni bilasiz?
  

3. 
   O`quvchilarning ona yurt haqidagi tushunchalarini aniqlash. Topshiriq.
   

Ona yurtimizni tavsiflang. O`qituvchi Klaster ( tarmoqlash) usulida yozib boradi:

4. 
   Doskaga “Yurtim, ado bo`lmas armonlaring bor” Muhammad Yusuf deb yoziladi. O`qituvchi -She’r muallifi kim ekan? U haqida nimalarni bilasiz?
   

O`qituvchi hikoyasi.

Muhammad Yusuf – istedodli o`zbek xalqi shoiri. U qisqa umr ko`rgan. Shoir o`z ijodini yosh avlodni ilmga ishtiyoq, ona – Vatanga, jonajon yurtimizga sadoqat ruhida tarbiyalashga bag`ishladi.

Muhammad Yusufning ”Chamanistonim”, “Vatanni seving”, “Turkiston madhiyasi”, “Vatanim”, “Inshaalloh”, “Tavallo” kabi she’rlarida ona- Vatanimiz O`zbekiston, uning istiqloli va hur hayotimiz madh etiladi. Undan bir qancha she’riy to`plamlari nashr qilingan. Jumladan, 2008-yilda “Biz baxtli bo`lamiz” kabi kitoblari bosildi.

Kitoblari ko`rsatiladi, ularni o`qishga da’vat etiladi. O`qituvchi uning biror she’rlaridan parcha berishi ham mumkin.

Ona yurtim o`zbekistonim,

Poylaringga sadha bu jonim.

Dunyolari ichra bir dunyo,

O`xshashi yo`q chamanistonim.

Yuragimda bir orzu-havas,

Senga sodiq o`gil bo`lsam bas.

5. 
   She’r bilan tanishtirish.
   

O`qituvchi she’rni ifodali o`qib (yoki yod aytib) beradi.

6. 
   She’r yuzasidan kirish suhbati.
   

• 
  She’r nima haqida ekan? She’rdagi qaysi jumlalar sizga juda yoqdi?nima uchun?
  

7. 
   She’rdagi ma’nosi qiyin so`zlarga izoh beriladi. Shahid – bevaqt, o`z tabiiy o`limi bilan vafot etmagan shaxs; fig`on – nola.
   
8. 
   She’r ichda o`qitiladi.
   
9. 
   She’rni topshiriqlar asosida o`qitish.
   

• 
  Birinchi to`rtlikni o`qing. Unda qaysi so`z va iboralar o`z ma’nosida qo`llanmagan? Ularning qaysi ma’noda qo`llanganini izohlashga harakat qiling.
  
• 
  Yurtim, ado bo`lmas armonlaring bor.
  

Toshlarni yig`latgan dostonlaring bor

O`tmishingni o`ylab og`riydi jonim,

Ko`ksing to`la shahid o`g`lonlaring bor.

• 
  Qo`ling qadog`iga bosay yuzimni. Bu misrada jonlantirish qo`llanganmi? Jonlantirish deganda nimani tushunasiz?
  

Mustaqil ish. 2-topshiriq

• 
  To`rtinchi to`rtlikni o`qing
  

Qurboning bo`layin, ey onajonim,

Sening faryodlaring-mening fig`onim.

O`tmishingni o`ylab o`rtanar jonim,

Aytsam ado bo`lmas armonlaring bor.

• 
  Shu to`rtlikning keyingi ikki misrasidagi so`zlarning ma’nosini tushuntirishga harakat qiling.
  

10. 
    She’r navbat bilan o`quvchilarga ifodali o`qitiladi. She’r ifodali o`qilganda o`quvchilardan o`rtog`I o`qiganda kuzatib boorish, kamchiliklarini aniqlash va to`g`irlash ta’lab qilinadi. Shunda o`quvchilarning o`qishga bo`lgan sezgirligi oshadi.
    
11. 
    Shundan so`ng o`qituvchi bolalar bilimini baholab, mavzuga yakun yasaydi.
    
12. 
    Uyga vazifa. She’rni yod olish.
    

“9-may – Xotira va qadrlash kuni” bo`limida berilgan M.Yusufning “Yurtim, ado bo`lmas armonlaring bor” she’rini o`qib-o`rganish orqali ona yurtiga sadoqatli har bir inson aziz ekanligi o`quvchilar ongiga singdiriladi. Yosh avlodni ma’naviy yetuk inson qilib tarbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi.
2.3. Bo`limdagi hikoyalarni o`rganish metodikasi.
Yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash masalasi hozirgi ta’lim jarayonining asosiy ustuvor vazifalaridan biridir. Bu vazifa boshlang`ich ta’limda hikoya o`qish darslarida ham amalgam oshiriladi. Hikoya o`qish darslari boshlang`ich ta’lim o`qish va nutq o`stirish dasturi asosida tashkil qilinadi. Dastur asosida tuzilgan “O`qish kitobi” darsliklaridagi materiallar o`quvchilarda o`qish ko`nikmasi, o`qilgan matn mazmunini to`g`ri tushunish va unda ishtirok etgan personajlarning xatti-harakatlarini, voqea-hodisalarni to`g`ri baholay olish ko`nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.

3-sinf “O`qish kitobi” darsligining “9-may – Xotira va qadrlash kuni” bo`limida Ullibibining “E’zoz” hamda Sobit G`ofurovning “Mag`zi shirin” hikoyalari berilgan. Mazkur hikoyalar ham o`quvchilarning xalqimiz hayotida keng nishonlanadigan tarixiy sana 9-may kuni haqida, uning nomlanishi haqidagi tushunchalarini kengaytirishga xizmat qiladi. Zero, bolalar yoshligidan bu kunning shonli kun ekanligini, barcha odamlar tomonidan nishonlanib bayram qilinishini biladilar. Ularning o`zlari ham bevosita shu narsalarning ishtirokchilari bo`lganlar. Endi ular bo`limda berilgan hikoyalarni o`qish, uni mazmunini o`zlashtirish jarayonida bu kun haqidagi tasavvurlarini yanada kengaytiradilar. Chunki, hikoya mazmunan boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Binobarin, o`quvchilarni qahramonlarning xatti-harakati, tashqi ko`rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalari haqidagi hikoyalar ko`proq qiziqtiradi. Shundan kelib chiqqan holda o`quvchilarni badiiy asar turi hisoblanmish hikoya bilan tanishtirish uning syujetini tushuntirishga bog`lab olib boriladi.

3-sinflarda hikoyani o`qishga bag`ishlangan izohli o`qish darslarida o`qilgan hikoya mazmunini ochish, lug`at ustida ishlash, o`qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi.

“E’zoz” va ”Mag`zi shirin” hikoyalarining mazmuni savollar asosida tahlil qilinadi. O`quvchilarga beriladigan so`roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat o`rtasidagi bog`lanishni aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Shu bilan birga bu hikoyalarni o`qish darslarida o`quvchilar tushunmaydigan so`z va iboralar ma’nosini tushuntirish ham muhim, bo`lmasa o`quvchilar hikoya mazmunini tushuna olmaydilar.

Bu hikoyalarni o`qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o`quvchilar nutqini o`stirish markaziy o`rin egallaydilar. Hikoya o`qib bo`lingach, o`quvchilar o`ylashi, o`z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak. O`qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad, hikoya bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta’sir etganini bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoya syujeti, voqeaning yo`nalishini ochishga, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat , asarning asosiy g`oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi.

Badiiy asarni tahlil qilishda syujetni to`liq tushuntirishga berilib ketib, qahramonlarga tavsif berish, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish turlari e’tibordan chetda qolmasligi lozim.

Ma’lumki, ertak janriga xos matnlar jozibadorligi bilan bolani o`ziga tortadi. Lekin hikoya janri ham hayotiyligi bilan o`ziga xos. Hikoyada voqealar tez rivojlanib boradi. Unda inson hayoti, u bilan bog`liq hayotiy lavhalar bayon etiladi. O`quvchilar qahramonlarning xarakteri, ulardagi xususiyatlar bilan qiziqadilar. O`quvchilar “E’zoz” hikoyasida Bob ova uning nevarasi Nodir suhbatidan 9-may kunining qanday kun ekanligini, nima uchun bu kunning Xotira va qadrlash kuni deb atalishini bilib oladilar. Hikoyaning mazmunini anglatish uchun quyidagi savollar beriladi:

1. 
   9-may qanday kun?
   
2. 
   Bobo bilan nodir qayerda yonma-yon o`tirishdi?
   
3. 
   Bobo “Motamsaro ona” yodgorligi haqida nimalarni aytdi?
   
4. 
   Keksalar qanday tilak bildirishdi?
   

O`quvchilar bilan shu tarzda savol-javob o`tkazilgach, ularning hikoya mazmuni va g`oyasini qanday anglaganliklarini aniqlash, o`z xulosalarini bayon etish uchun ham “Aqliy hujum” uyushtirish mumkin. Bunda quyidagi savollarni berish maqsadga muvofiq bo`ladi:

1. 
   “Motamsaro ona” yodgorligi qanday yodgorlik, u haqida nimalarni bilib oldingiz?
   
2. 
   “Xotira va qadrlash kuni” ning ma’nosi nimadan iborat ekan?
   
3. 
   Siz 9-mayda Mustaqillik maydonida bo`lganmisiz?
   

O`quvchilar bu savollarga javob berishga ijodiy yondashadilar, bunda ularning tafakkurlari bilan birga nutqlari ham rivojlanib borishiga sharoit yaratiladi.

S.G`ofurovning “Mag`zi shirin” hikoyasi yuzasidan quyidagi savollarni berish mumkin:

1. 
   Nima uchun otaning ko`zlarida yosh qalqidi?
   
2. 
   Ota hayol surib nima dedi?
   
3. 
   Bolalar otani yupatib nima dedilar?
   

Bu kabi savollar o`quvchilarni o`ylanishga, mulohaza yuritishga undaydi, ularning bilim doirasini kengaytiradi. Voqea-hodisalarga o`z shaxsiy munosabatlarini paydo qilishga yordam beradi. Shu bilan birga o`qituvchi o`quvchilarning o`ziga hikoya bo`yicha savollar tuzdirishi va shu asosda savol-javob orqali o`quvchilarning hikoya mazmunini o`zlashtirib olishlariga erishish mumkin.

3-sinf hikoyalarni o`qish darslarida amalga oshiriladigan ish turlaridan yana biri lug`at ustida ishlash hisoblanadi. Zero, hikoyalarni o`qish darslarida matndagi o`quvchilar tushunmaydigan so`z va iboralar ma’nosini tushuntirish juda muhim, bo`lmasa o`quvchilar hikoya mazmunini tushuna olmaydilar.

“E’zoz” hikoyasi matnidagi xotira, yodgorlik, motamsaro, majmua, qadr kabi so`zlar ma’nosini izohlash muhim hisoblanadi.

“Mag`zi shirin” hikoyasidagi hasrat, navqiron o`g`il kabi so`z va so`z birikmalarining ma’nosini tushuntirish yaxshi samara beradi.

Boshlang`ich sinflarda hikoya tahlili adabiy tur sifatida o`ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko`rishni taqozo etadi. Undagi har bir so`z, ibora gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi. Hikoya matni uning mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o`rganishdagina emas, tahlilning ifodali, adabiy, shartli yoki ijodiy o`qish, muammoli usullardan foydalanish uchun ham manba bo`lishi lozim.

3-sinfda “E’zoz” va “Mag`zi shirin” hikoyalari syujeti, kompozitsiyasi, qahramonlarni o`rganish bo`yicha turli tahlillar matn ustida ishlash asosida olib boriladi. Bunda o`quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy fikrlash doirasi kengayadi.

“E’zoz” hikoyasi qahramonlarini, ularning xatti-harakatlarini o`rganish va tahlil qilishni matnga tayangan holda quyidagi reja asosida amalgam oshirish mumkin;

1. 
   Bobo bilan nabira.
   
2. 
   “Motamsaro ona” yodgorligi.
   
3. 
   Keksalar ko`rindi.
   
4. 
   Keksalar tilagi.
   

Shundan so`ng o`quvchilar xotira va qadrlash kuni haqida ongli fikr yuritadilar. Tinchlikning oily qadriyat ekanligi xususida fikr yuritadilar.

Mazkur hikoyalar mazmunini o`zlashtirish bo`yicha matn asosida quyidagicha ishlar amalga oshiriladi.

1. 
   Matn mazmuni yuzasidan o`qituvchi savollarga javob berish;
   
2. 
   Hikoya matniga berilgan savol-topshiriqlarni bajarish;
   
3. 
   Hikoya mazmuni yuzasidan o`quvchilarning savollar tuzishi;
   
4. 
   Hikoya mazmuniga mos rasmlar chizish;
   
5. 
   Hikoya matnini qismlarga bo`lish;
   
6. 
   Har bir qismga sarlavha topish;
   
7. 
   Hikoyaga reja tuzish;
   
8. 
   Reja asosida qayta hikoyalash (to`liq, qisqartirib va ijodiy qayta hikoyalash)
   
9. 
   Reja asosida bayon yozish.
   

Hikoyalarni o`rganishda qo`llaniladigan metodlardan yana bir hikoya matnini qismlarga ajratish va ularning har biriga sarlavha topishdan iboratdir. Masalan, “Mag`zi shirin” hikoyasi uch qismga bo`linishi, har bir qismga quyidagicha sarlavha qo`yilishi mumkin:

1. 
   Otaning hasrati.
   
2. 
   Bolalar otani yupatdi.
   

1. 
   Ota va bolalar quvonchi.
   

Tahlilida o`qilayotgan hikoya matnining tushunarliligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tushunarlilik deganda yozuvchi yaratgan badiiy olamning o`ziga xosligi, obrazli tasvirning o`quvchi hayotiy tajribasi, bilim darajasiga muofiqligi nazarda tutiladi.

Hikoyani o`rganishda savollarni, odatda, o`qituvchi beradi, ammo asar mazmuni, qatmashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o`quvchilarga ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni jonlantiradi, asar mazmunini yaxshi tushunish, o`z fikrini izchil bayon qilish malakasini egallash, mazmun va voqealar orasidagi bog`lanishli to`liq esda saqlab qolishda o`quvchilarga yordam beradi.

“E’zoz” va “Mag`zi shirin” hikoyalarini izohli o`qish darsini quyidagicha reja asosida olib borish mumkin:

1. 
   Hikoyani o`qishga tayyorlash ( hikoyadagi kabi odamlar hayoti va davrga xarakteristika berish va boshqa);
   
2. 
   Hikoyani o`qish ( bunda to`liq va ma’no jihatdan tugal qismini o`qituvchi yoki oldindan tayyorlangan o`quvchi ifodali o`qishi mumkin);
   
3. 
   Lug`at ustida ishlash;
   
4. 
   Idrok etishni tekshirish ( qatnashuvchilarning xatti-harakatlari, shaxslar va voqealar o`rtasidagi munosabatlar yuzasidan qisqacha suhbat);
   
5. 
   Hikoyani qayta o`qish ( qismlarga bo`lib, rollarga bo`lib o`quvchilarga o`qitish);
   
6. 
   Hikoyaning har bir bo`limi ( qismi) yuzasidan uyushtirish, hikoya rejasini tuzish;
   
7. 
   Reja asosida qayta hikoyalash;
   
8. 
   Hikoya asosida ijodiy va mustaqil ishlar;
   
9. 
   Hikoyani ifodali o`qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish ( sinfda yoki uyda);
   
10. 
    Hikoyani ifodali o`qish va ifodali qayta hikoyalash.
    

Yuqoridagilardan ko`rinadiki, bo`limdagi hikoyalarni o`qish darslarini tashkil qilishda o`qituvchi to`g`ri ish metodlaridan foydalanadi va bulardan barchasi dars samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga bu hikoyalar o`qish bilan o`quvchilarda Vatan uchun jon fido qilgan ajdodlarimiz xotirasini muqaddas bilish, el-yurt uchun xizmat qilganlarni qadrlash tuyg`ularini hosil qilishga erishiladi.