O‘zbекisтоn rеspubliкаsi оliy vа o‘rта махsus та’liм vаzir

1.2. Do`stmuhammad vafotidan keyingi jarayonlar.
Do‘st Muhammadxon vafotidan so‘ng dastlab uning o‘g‘li Sheralixon (1863-1879) amir deb e’lon qilinadi. Biroq, tez orada “Ulug‘ Amir”ning ko‘p sonli o‘g‘illari o‘rtasida toj-u taxt uchun kurash boshlanib ketadi. 1864-yil boshida boshlangan ushbu kurashda Sheralixonning asosiy raqibi Do‘st Muhammadxonning katta o‘g‘li Muhammad Afzalxon edi. Markazi Balx shahri bo‘lgan Afg‘on Turkistonining hokimi Muhammad Afzalxon taxtga o‘z ukasi Muhammad A’zamxonni o‘tkazish harakatida boMadi. Ushbu kurash davomida Muhammad Afzalxon 1866-yilda Kobul va 1867-yilda Qandahor shaharlarini egallaydi va Sheralixon Hirotga chekinishga majbur bo‘ladi. Biroq, tez orada Muhammad Afzalxon vafot etadi va hokimiyat ukasi Muhammad A’zamxon qo‘liga o‘tadi. Shundan so‘ng yangi kuch bilan kurashni davom ettirgan Sheralixon yana Kobul va Qandahomi qayta egallaydi va unga qarshi birlikda kurashayotgan Muhammad A’zamxon hamda Muhammad Afzalxonning o‘g‘li Abdurahmonga 1869-yil Zurmatda bo‘lib o‘tgan hal qiluvchi jangda qaqshatqich zarba beradi. Natijada 1869- yil boshiga kelib Sheralixon otasi Do‘st Muhammadxon hukmron ligi davridagi barcha yerlarni o‘z hokimiyati ostida birlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Sheralixon o‘z hokimiyatining mustahkamligini ta’minlash yonida inglizlar bilan o‘zaro munosabatlarga aniqlik kiritib olmoqchi bo‘ladi. Shu maqsadda 1869-yil Buyuk Britaniyaning Hindistondagi vise-qiroli lord Mayo bilan uchrashadi hamda o‘zaro muzokaralar olib boradi. Mazkur muzokaralar chog‘ida amir Sheralixon tomonidan inglizlarga bir qator talablar qo‘yiladi. Jumladan, inglizlaming afg‘on davlati ichki ishlariga aralashuviga butunlay chek qo‘yish, Afg‘onistonda Sheralixon va uning vorislaridan boshqa hech kimni do‘st sifatida tan olmaslik, Sheralixonning o‘g‘li Abdullajonni taxt vorisi etib tan olish kabilar ilgari suriladi. Afg‘on amirining mazkur talablariga javob berish chog‘ida inglizlar Afg‘onistonning ichki ishlariga aralashmaslik majburiyatini oladi va afg‘on amiriga moddiy ko‘mak berishga va’da beradi. Hindistondan qaytib kelgan Sheralixon mamlakatda bir qator ichki islohotlami amalga oshirishga kirishib ketadi. Uning rejasiga ko‘ra, harbiy va soliq sohasida islohot o‘tkaziladi. Bundan maqsad davlatning harbiy qudratini oshirish hamda davlat g‘aznasiga tushadigan daromadlami keskin ko‘paytirish edi. Biroq, qabila yetakchilari va sardorlarining ta’siri hamda hokimiyati kuchli bo‘ lgan Afg‘oniston sharoitida buni amalga oshirishning iloji yo‘q edi. Shu sababli amiming bu boradagi sa’y-harakatlari kam samara berdi hamda yuqoridagi islohotlardan ko‘zlangan natijalarga erishilmadi. Islohotlardan keyin ham mamlakatda qabila yetakchilarining mavqei balandligicna qolaverdi. Sheralixonning qabila yetakchilari daromadlarini davlat g‘aznasiga topshirishga qaratilgan siyosati mahalliy hokimiyat vakillarining noroziligiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, mamlakat aholisi ixtiyorida bo‘lgan ortiqcha qurol-aslahani ham davlatga topshirish bo‘yicha amir tomonidan chiqarilgan farmon xalqning keskin noroziligiga olib keldi. Mamlakatni birlashtirish siyosatini davom ettirgan Sheralixon 1869-yilda Qunduz va 1873-yilda Badaxshonni o‘z davlati tarkibiga qo‘shib oladi.

Хрестоматия по философииюУчебие пособи.–M.,1998