Ekologiya fanining maqsadi, vazifalari va rivojlanish tarixi Ekologik omillar
Ekologiyaning hozirgi zamon tushunchasi va uning vazifalari. Eksponensial o’sish. Organizmning issiqlik balansi. Ekologiya, tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanishda nazariy asos ekanligi. Ekologiyaning tarixi. Ekologik nisha. Noosfera g’oyasi.
Muhit va moslanish tushunchalari. Ekologik omillar va ularning klassifikatsiyasi. Abiotik omillar. Biotik omillar. Antropogen omillar.
Muhit tevarak-atrof haqida tushunchalarini boyitishi.
2
A
1
2.
Populyatsiya va jamoalar haqida tahlimot
Ekotizim va ularning tasniflanishi
Ekologiyada populyatsiya haqida tushuncha. Turlarning populyatsion tuzilmasi. Populyatsiyalar,ularning tuzilishi. Populyatsiyalar son jihatdan boshqarilishi. Ekotizim va ularning tasniflanishi ekosistemadagi energiya oqimi va ekosistemaning mahsuldorligi. biogeotsenozlar haqida mahlumot. Ekosistemadagi ekologik piramida. Ekosistemalarning tuzilishi.
2
A
1
3.
Atmosfera havosining ekologik funktsiyasi
Atmosfera tarkibi va tuzilishi. Atmosfera havosini ifloslovchi (transport misolida) manbalar. Atmosfera ifloslanishining oqibatlari.
Atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilishga qaratilgan tadbirlar. O’zbekistonda
2
A
1
atmosfera havosini muhofaza qilish tadbirlari. Atmosfera havosi ifloslanishining kishi organizmiga tahsiri. Atmosfera ifloslanishining
o’simlik va hayvonlarga tahsiri. Atmosfera ifloslanishining suv resurslariga tahsiri.
4.
Gidrosferaning ekologik funktsiyasi
Suvning inson hayoti va iqtisodiyotdagi ahamiyati. Suvning yer yuzida tarqalishi. Aholini va iqtisodiyot tarmoqlarini chuchuk suv bilan tahminlash muammolari. Ichki suv resurslarini ifloslanishining asosiy manbalari va salbiy oqibatlari. Suv resurslarini ifloslanishdan saqlash va qayta tiklash chora-tadbirlari. Suv resurslarini tozalash usullari. Orol va Orolbo’yi
muammolari.
2
A
1
5.
Biologik resurslarning ekologik funktsiyasi
Avtomobil sanoatini rivojlanishida biologik resurslarni o’zgarishi. O’zbekistonning biologik resurslari va ulardan foydalanish muammolari. Biologik resurslar bilan bog’liq muammolar.
Biologik resurslarni muhofaza qilish tadbirlari.
2
A
1
6.
Ijtimoiy ekologiya masalalari Ekologik tahlim tarbiya
Ijtimoiy ekologiyaning fan sifatida shakllanishi. Insoniyat-qulaylik, transport-tabiat. Mahnaviy madaniyat tizimida ijtimoiy ekologiyaning o’rni. Ijtimoiy ekologiya masalalari. Ijtimoiy ekologiyaning tadqiqot doirasi. Ijtimoiy tabiiy taraqqiyot. Ekologik jamiyat.
O’zbekistonda ekologik tahlimni rivojlanish tarixi. O’zbekistonda ekologik madaniyatni rivojlantirish buyicha qilinayotgan ishlar. Tabiat ustidan hukmronlik, insoniyat uchun falokat. Ekologik ong shakllantirishning mohiyati.
2
N/A
1
7.
Ekologik ekspertiza va ekologik monitoring.
Atrof muhitning global muammolari
Davlat ekologik ekspertizasi va uning asosiy maqsadi. Sanoat korxonalarini loyihalash, qurish, tabiatga tahsirini tahlil qilib borish. Avtotransport vositalarini texnik sozligi nazorati. Davlat ekologik ekspertizasini tashkil qilish, o’tkazish, xujjatlarga bo’lgan talablar va uning xulosalari. Respublikada avtomobil vositalarini tabiatga zarari bo’yicha ekologik monitoring. Tabiiy muhit va inson. Hozirgi zamon global ekologik muammolar. Barqaror rivojlanish va atrof muhit. Xalqaro konventsiyalar. Avtomobil ishlab chiqarish, litosferani ifloslantiruvchi kimyoviy manbaalar, mahnaviy eskirishni tabiatga tahsirini baholash. Real ekologik salbiy oqibatlar.
2
A
1
O’zbekistonda atrof muhitni muhofaza qilishning huquqiy masalalari.
O’zbekiston Respublikasida ekologik siyosat
Ekologiya qonunlari. ekologiya va xadislar. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ekologik qarashlari. Atrof muhitni muhofaza qilish tizimlari va qonunchiligi. O’zbekistonda transport sohasi, uning tabiat muhofazasi yo’lida amalga oshirayotgan ishlari. Inson omilining tabiiy muhitga tahsiri.
Mustaqillikdan keyingi yillarda ekologik vaziyatni yaxshilash ishlari. Ekologik harakatning vujudga kelish sababalari. Ekologik harakatning vazifalarini aniqlash.
2
A
1
8.
Tabiiy resurslarni oqilona boshqarish asoslari va ulardan foydalanish
Insoniyatning butun umri davomida yashash muhitiga tekin tabiiy boyliklarning tuganmas manbai tarzida qaralib kelingan. Tabiiy resurslar va ularning turlari. Tabiiy resurslarni oqilona
boshqarish. Avtomobil sanoatida tabiiy resurslar. Atrof muhitga zarar tushunchasi.
2
A
1
9
Fan-texnika taraqqiyoti, ekologiya, salomatlik
Sanoat ekologiyasi
Fan-texnika yutuqlarini ho’jalik faoliyatiga tatbiq etishda jamiyat va tabiatning uyg’un holda rivojlanishi katta ahamiyatga egadir. atrof-muhit holati va inson salomatligi. Muhitning kimyoviy zaharlanishi. Biologik zaharlanish. shovqin-suronning inson salomatligiga tahsiri. Oziq-ovqat mahsulotlari va inson salomatligi.
Atmosfera havosini sunhiy ifloslanishdan tozalash. Sanoat korxonalarida zararli moddalar, ularni tozalovchi uskunalar. Yonilg’i quyish shahobchalarini joylashtirish. Neftg’ va neft kimyo sanoati. Atmosfera havosini toza saqlashda avtotransport gazlarini, dudlarini kamaytirish. Fotosintez jarayoni.
2
A
1
10
Avtotransport va yo’llardan foydalanganda ekotizimlarga tahsiri
Transport vositalaridan chiqayotgan zaharli gazlarni atrof- muhitga tahsiri
Avtotransport atrof-muhitni ifloslantirish sifatida. Avtotransport tashlanma gazlarining tarkibi. Avtomobil yo’llarini qurish va ekspluatatsiyasi vaqtida ekologik muammolar.
Zaharli gazlarni aniqlash. Transport vositalaridan chiqayotgan zaharli gazlarni atrof- muhitga tahsirini baholash. Zaharli gazlarning inson hayotiga tahsiri.
2
A
1
11
Atrof muhitga yetkazilgan ziyonni iqtisodiy baholash
Atrof muhitga yetkazilgan ziyonni iqtisodiy baholash. Ekologik inqiroz. Tabiat va jamiyatning o’zaro aloqasi. Inson tabiatning bir bo’lagi. Avtortransport vositasidan chiqayotgan zaharli gazlarni atmosferaga singishi, tabiatni
qayta tiklash. Tabiatda aylanma harakat.
2
A
1
12.
Mehnat muhofazasi
bo’yicha asosiy
Mehnat sharoitini sog’lomlashtirish va
yaxshilash uni havfsizligini oshirish xo’jalik va
2
A
1
mehyoriy hujjatlar.
kasaba uyushma tashkilotlarini muhim vazifasidir. Konstitutsiyadagi mehnat muhofazasi masalalari. Davlat korxonasi (birlashma) to’g’risidagi SIJIni qonundagi mehnat muhofazasi masalalari. Korxona, muassasa tashkilotlarini ishchi va xizmatchilari uchun namunaviy mehnat tartibi qoidasi. Mehnat muhofazasining qoida va mehyorlari.
Mehnat muhofazasi bo’yicha tarmoq qoidalari, yo’riqnomalar.
13.
Mehnat muhofazasini boshqarish.
Avtomobil transportidagi mehnat muhofazasini boshqarish tuzilmasi. Boshqarishning vazifasi va masalalari. Mehnat muhofazasi bo’yicha mansabdor shaxslarning huquq va vazifalari, lavozim yo’riqnomalari. Mehnat muhofazasi bo’yicha ishni rejalash. Jamoa shartnomasi. Jamoa shartnomasiga ilova qilinadigan Mehnat muhofazasi bo’yicha bitim. Mehnat muhofazasi bo’yicha ishlarni mablag’ bilan tahminlash. Korxonani mehnat muhofazasi xizmati, mehnat muhofazasi muhandisligini asosiy vazifalari. Mehnat muhofazasi holati ustidan tezkor va mahmuriy jamoat nazorati ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalarni tekshirish va hisobga olish tartibi. Zararli baxtsiz xodisalarni va o’lim bilan yakunlangan baxtsiz xodisalar maxsus tekshiruvi. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalar to’g’risidagi xisobot (N-I shakli № 7- TVN shakli). Mehnat sanitar texnik holatini hujjatlashtirish, mehnat muhofazasi darajasini hisobga olish.
2
A
1
14.
Avtomobil transporti korxonalarida xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari. Zararli moddalar
bilan ishlashda xavfsizlik
choralari. SHaxsiy muhofaza vositalari.
Avtomobil transporti korxonalaridagi havfli va zararli ishlab chiqarish omillari. Mehnatni sanitar gigienik sharoitini nazorat qilish. Gazlanganlikni, havoning changlanganligini, ob-havo sharoitini, yoritilganlikni, shovqin va titrashni, avtomobillar chiqaradigan zararli gazlardagi va oqava suvlardagi zararli moddalarning miqdorini tekshiradigan asboblar. Etillangan benziN/Antifriz, metanol, epoksid omillari, tormoz suyuqliklari bilan muomala qilishdagi qoidalar. SHaxsiy muhofaza vositalari. Tahminlash tartibi, berish mehyori
saqlash tartibi. Oldini oluvchi ishlov va tuzatish.
2
A
1
15.
Avtomobil transporti korxonalarida ishlab chiqarish va shikastlanishi.
Kasb kasalligining oldini olish.
Avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish va tahmirlashda xavfsizlik texnikasi koidalari.
Havfli va zararli ishlab chiqarish omillarini o’lchovchi asboblar va changlanganlikni, gazlanganlikni, shovqinni o’lchash. Olingan mahlumotlarni yo’l qo’yiladigan yuqori miqdorlar bilan taqqoslash. O’lchangan mahlumotlarni sanitar texnik holatini hujjatda qayd qilish.
Ishlab chiqarish kasbi va kasb kasalliklarini asosiy sabablari (texnikaviy, ruhiy, fiziologik, iqtisodiy). Avtotransport korxonalarida o’ziga xos baxtsiz hodisalar. Ishlab chiqarish shikastini tahlil qilish usullari. SHikastni tahlil qilishning vaziyat usuli. Sababning oqibat bilan bog’liqlik sxemalari.
Avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish va tahmirlashda xavfsizlikning umumiy talablari. GOST 12.3. 17-79 «Avtomobillarni tahmirlash va texnik xizmat ko’rsatish. Havfsizlikning umumiy talablari. Avtomobil, agregat va agregat qismlarni tozalash va yuvish paytida havfsizlik talablari.Avtomobil va agregatlarning texnikaviy holatini tekshirish. Gaz balonli avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish va tahmirlashda havfsizlik texnikasining ko’shimcha talablari. Nuqsonni aniqlash, chilangarlik, akkumulator, payvandlash, temirchilik, ressor, misgarlik tunukasozlik, kuzov, g’ildirak yig’ish, rulonlash, buyoqchilik, zangga qarshi ishlov berish ishlari, metall va yog’ochlarga mexanik ishlov berishda havfsizlik texnikasi talablari.Harakat tarkibiga texnik xizmat ko’rsatish va tahmirlash texnologik
jarayonlari turi bo’yicha.
2
A
1
16.
Siqilgan gaz va havo kuvvatidan foydalanishdagi xavfsizlikning asosiy shartlari.
Bosim ostida ishlovchi idishlarni ishlatishdagi havfsizlik talablari. Bosim ostida ishlovchi idishlarni «Davlatsanoatatom-nazorati» tashkilotlarida ro’yhatdan o’tkazish. Bosim ostida ishlovchi idishlarni texnikaviy sinovdan o’tkazish. Avtomobillarda yonilg’i sifatida ishlatiladigan istilgan gazli balonlarni texnikaviy sinovdan o’tkazish. Bug’ va suv isitiladigan qozonlarni ishlatish paytidagi havfsizlik talablari. Qozonlarni, bug’ isitgichlarni va ekonomayzerlarni
«Davlatsanoatatom-nazorati» tashkilotlari ro’yxatidan o’tkazish. Qozonlarni, bug’ isitgichlarni va ekonomayzerlarni texnikaviy sinash. Tekshirish-o’lchash asboblari. Qozonxonaga qo’yiladigan talablar. Qozonxonalarni tuzatishda xavfsizlik texnikasi talablari. Havo siqish uskunalarini xavfsizlik
qurilmalari: saqlagich, xabar berish va
2
N
1
blokirovkalash. Havo siqish uskunasini davriy va rejali ko’rikdan o’tkazish. Havo o’tkazgichga qo’yiladigan talablar. «Davlatsanoatatom- nazorati» nazoratidagi joylarda nazorat va havfsizlik ishlariga bosim ostida ishlovchi idishlarga: kozonlarga, bug’ isitgichlarga, ekonomayzerlarga va xavo isitgichlarga xizmat ko’rsatishni yo’lga qo’yish tartibi. Xizmat ko’rsatuvchi xodimlarni o’qitish va bilimlarini davriy tekshirish.
17.
Elektr xavfsizligi. Avtotransport korxonalarida yong’in xavfsizligi.
Elektr tokining odam ahzolariga tahsiri. GOST
12.1. 038-82 «Elektr xavfsizligi. Tegish kuchlanishlari va toklarni yo’l qo’yiladigan yuqori darajalari». Elektr uskunalari va ishlab chiqarish xonalarining elektr havfsizligi darajasi bo’yicha toifalash.
Elektr tokidan shikastlanishdan himoyalashning texnik usullari va vositalari. Elektr uskunalarini ishlatishda elektr havfsizligi talablari. Kuchli elektr simlari, yoritish qurilmalari elektron harakatga keltirgichlarini, transformator va ATKning boshqa elektr xo’jaligi ishlaridagi elektr havfsizlik talablari. Elektr asboblar va ko’chma elektr chirog’idan foydalanishdagi xavfsizlik talablari. Statik elektr tarmog’ining havfli tahsiridan himoyalanish.
2
NA
1
18
Yong’inni oldini olish.
Yong’in xavfsizligi.
Yong’in havfsizligini tahminlash bo’yicha davlat chora-tadbirlari. Yong’in nazorati tashkilotlarining vazifalari va ularni huquqlari. Avtotransport korxonalaridagi yong’in sabablari, qurilish inshoatlari va tuzilmalari, ularni yong’inga havfli hususiyatlari. O’tga chidamlilik chegarasi va o’tni tarqalish chegarasi. Avtotransport korxonalari xonalarini portlash, va yonish havfi bo’yicha toifasi. Yong’inning oldini olishning vazifalari va umumiy choralar. Yong’indan saqlanishni tashkil qilish. Avtotransport korxonasi va uni alohida ustaxonalarini, bo’limlarini yong’in havfsizligiga javobgar shaxslari va ularning vazifalari. Yong’inga karshi ko’ngilli uyushmalar. Yong’in–texnikaviy xayhati. Yong’inga karshi yo’l-yo’riq. Yong’indan xabar berish va aloqa vositalari. Yong’inlarni o’chirish usullari va vositalari. Avtotransport korxonalarining ishlab chiqarish xonalari uchun
birlamchi o’t o’chirish vositalarining mehyori.
2
NA
1
19
Atrof muhitni muhofaza qilish muammolari.
Ishlab chiqarish bo’linmasida ishlatiladigan oson alangalanuvchan yoki yonuvchan suyuqlikni chaqnash harorati aniqlansin va olingan natijalar asosida ayni bo’linmaning
xonasini portlash, yonish yoki yong’in havfi
1
N
1
bo’yicha qaysi turga kirishi, kuyganda, elektr tokidan jarohatlanganda, singanda,
zaharlanganda, qon ketganda, issiq urganda birinchi yordam berish.
20
Atrof muhitni muhofaza qilish
bo’yicha chora- tadbirlar.
Avtotransport korxonalarining atmosferaga zararli moddalarni chiqarishini kamaytirish. Atrof-muhitni avtomobillar ishlab chiqqan gazlarni zararli tarkiblaridan ifloslanishini kamaytirish usullari. Ishlab chiqarilgan gazlarni tekshirish usullari va yo’l qo’yiladigan zararlilik mehyori. (GOST 17.2.2. 03-87 “Tabiat muhofazasi. Atmosfera. Benzinli dvigatellar ishlab chikargan gazlardagi uglerod oksidi va uglevodorod mehyori va ularni o’lchash usullari”), (GOST 21 393-75 “Dizelli avtomobillar” ishlab chiqargan gazlarni tutunliligi. Mehyorlari va o’lchash usullari). Avtotransport va avtotuzatish korxonalarining oqava suvlarini tozalash ususllari va sifatini tekshirish. Avtomobillarning tashqi shovqinini
kamaytirish.
