O‘zbekiston respublikasi oliy

8310-«Oddiy aksiyalar».

8320-«Imtiyozli aksiyalar».

8330-«Ulushlar va omonatlar».

Ustav kapitali (fondi)ning analitik hisobi xo‘jalik yurituvchi subyektning har bir ta’sischisi bo‘yicha alohida yuritiladi.

8510-«Ustav kapitali» (fondi) schyoti boshqa schyotlar bilan quyi- dagicha aloqada bo‘ladi.

t/r	Muomalalar mazmuni	Schyotlar aloqasi
		D	K
1	Ustav kapitalining tasdiqlanishi subyekt ro‘yxatdan o‘tkazilgandan keyin ta’sis hujjatlarida ko‘rsatildi	4610	8310 8320 8330
2	Taqsimlanmagan foydaning bir qismi ustav kapitalini ko‘paytirishga o‘tkazildi	8710	8310 8320
3	Ustav kapitalining kamayishi, aksiyaning nominal qiymatining kamayishi, korxona ta’sischilariga ulushlarning qaytarilishi aks ettiriladi	8310 8320 8330	6620
5	Ustav kapitalining to‘langan kapital o‘lchamiga kamayishi aks ettirildi	8310 8320 8330	4610

3. QO‘SHILGAN VA ZAXIRA KAPITALLARINING HISOBGA OLINISHI

Korxonada qo‘shilgan kapital hisobi quyidagi schyotlarda yuritiladi:

8410-«Emission daromad»

8420-«Ustav kapitalini shakllantirish bo‘yicha kursdagi farq».

Ushbu schyotlar passiv bo‘lib, ular oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha nominal qiymatdan yuqori bahoda olingan summalarni va ularning harakatini umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.

Korxonada qo‘shilgan kapital quyidagi operatsiyalar natijasida vujudga kelishi mumkin:

• 
  emission daromadni yuzaga keltiruvchi nominal qiymatdan yuqori bahoda aksiyalar birlamchi sotilishida;
  
• 
  kursdagi farqni keltirib chiqaruvchi xorijiy investitsiyali korxonalar ustav kapitalini shakllantirish paytida.
  

Misol. Nominal qiymati 600 so‘m bo‘lgan aksiyalar 850 so‘mga sotildi.

D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti»-850 so‘m

K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzlari»– 600 so‘m

K-t 8410-«Emission daromad»–250 so‘m.

Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, 8410-«Emission daromad» schyoti krediti bo‘yicha faqatgina aksiyalarning birlamchi emissiyasi paytidagi nominal qiymatidan ortiqcha summa hisobga olinadi. Mazkur summa foyda solig‘iga tortish obyekti bo‘lib hisoblanmaydi.

Sotish bahosidan past narxlarda sotib olingan aksiyalarni sotishda va summalar kamomadida 8410-«Emission daromad» schyotida zarar aks ettiriladi.

Misol. 1200 so‘mlik nominal qiymatli, dastlab 1240 so‘mdan sotilgan aksiyalar 1260 so‘mdan sotib olindi, keyin esa ikkinchi marta 1200 so‘mdan sotildi:

D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti»–1200 so‘m D-t 8410-«Emission daromad»–40 so‘m

D-t 9690-«Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar»–20 so‘m K-t 8610-«Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar»–1260 so‘m.

Qo‘shma korxonaning ustav kapitalini shakllantirishda ta’sis hujjatlarini ro‘yxatdan o‘tkazish paytidagi va ustav kapitaliga amalda valuta va valuta boyliklariga oid badallarni kiritish paytidagi valuta kurslarining farqlanishi natijasida kursdagi tafovut yuzaga keladi.

Misol. Ta’sis shartnomasiga muvofiq qo‘shma korxonaning ustav kapitalida chet ellik muassisning ulushi 200 dollardan iborat. Hujjatlarni ro‘yxatga olish paytida 1$ 300 so‘mga teng bo‘lganligini hisobga olgan holda, uning ulushi 60000 so‘m, deb baholandi. Biroq pul mablag‘lari bilan badallar to‘lash paytida 1$ 310 so‘mga teng bo‘lgan. Bu esa korxona so‘m hisobida 200 dollarni olib, 60000 ming so‘m emas, balki 62000 so‘mga ega bo‘ladi, degan ma’noni anglatadi. Bu tafovut 2000 (62000–60000)ming so‘m qo‘shimcha sarmoyaga kiritiladi:

D-t 5210-«Mamlakat ichkarisidagi valuta mablag‘lari» – 62000 so‘m. K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzlari» –

60000 so‘m.

K-t 8420-«Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farq» – 2000 so‘m.

Biroq keyinchalik xorijiy valutadagi pulga oid moddalar har bir hisobot davri yakunlanadigan sanada qayta baholanadi, bu qayta baholash natijasi kelgusi davrlar daromadi yoki xarajatlariga o‘tkaziladi.

Amaldagi qonunchilikka binoan korxonada rezerv kapitali tashkil etiladi. Uning miqdori jamiyat ustav kapitalining 15 foizidan kam bo‘lmasligi kerak. Rezerv kapitali har yili sof foydadan ajratmalar o‘t- kazish yo‘li bilan jamiyat ustavida belgilangan miqdorga yetguncha tashkil etiladi. Rezerv kapitali korxona ko‘rgan zararini qoplash, imtiyozli aksiyalar uchun dividend to‘lash, aksiyadorlar talabiga ko‘ra aksiyalarni qayta sotib olish uchun ishlatiladi. Shu bilan birgalikda rezerv kapitali schyotlari uzoq muddatli aktivlarni qayta baholashda yuzaga keladigan inflyatsion rezervlarga muvofiq foyda hisobidan tashkil qilinadigan rezerv hisobi uchun mo‘ljallangan.

Rezerv kapitali hisobi quyidagi schyotlarda yuritiladi: 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar». 8520-«Rezerv kapitali».

8530-«Beg‘araz olingan mol-mulk».

8510-«Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar» schyoti qayta baholash natijasida aktivlar qiymatining oshishini hisobga oladi.

Misol. Transport vositasining boshlang‘ich qiymati 500000 so‘mga, eskirish qiymati 200000 so‘mga teng. 3 koeffitsient bilan qayta baholash natijasida transport vositasining boshlang‘ich qiymati 1500000 so‘m (500000*3)gacha oshgan. Transport vositasining eskirishi esa 600000 so‘m (200000*3)gacha oshgan. Transport vositasining boshlang‘ich qiymati o‘rtasidagi farq 1000000 so‘m (1500000–500000)ga eskirish qiymati o‘rtasidagi farq 400000 so‘m (600000–200000)ga teng.

Ushbu muomalalar hisobda quyidagicha aks ettiriladi: D-t 0160-«Transport vositalari»–1000000 so‘m

K-t 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar»– 1000000 so‘m

D-t 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar»– 400000 so‘m

K-t 0260-«Transport vositalarining eskirishi» – 400000 so‘m. Asosiy vositalar kabi qimmatli qog‘ozlar ham qayta baholanadi.

Misol. Korxonada balans qiymati 80000 so‘mlik qimmatli qog‘oz bor. Ularning hisobot davri oxiridagi bozor qiymati 85000 so‘mga teng bo‘lgan.

Agar korxona o‘z investitsiyalarini qayta baholangan qiymat bo‘yicha hisobga olsa, u holda qayta baholashdan olingan daromad rezerv kapital schyotlarida aks ettiriladi:

D-t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar»–5000 so‘m.

K-t 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar» – 5000 so‘m.

Agar keyingi hisobot davriga kelib bu qimmatli qog‘ozlarning bozor qiymati kamaysa, unda mazkur qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha avvalgi qayta baholash doirasida rezerv kapitalini kamaytirish hisobiga uni qoplash mumkin. Bu qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha tashkil etilgan rezervdan oshuvchi narxning pasayish summasi xarajat sifatida tan olinadi.

Misol. Qimmatli qog‘ozlarning bozor qiymati 78000 so‘mga tushib ketgan, ya’ni 7000 so‘mga kamaygan:

D-t 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar»–5000 so‘m

D-t 9690-«Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar»–2000 so‘m

K-t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar»–7000 so‘m.

AJ rezerv kapitali ustavda belgilangan miqdorga yetguniga qadar har yili sof foydadan ajratmalar yo‘li bilan shakllantiriladi:

D-t 8710-«Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)».

K-t 8520-«Rezerv kapital».

Rezerv kapitali korxona ko‘rgan zararini qoplash, imtiyozli aksiyalar uchun dividend to‘lash, aksiyadorlar talabiga ko‘ra aksiyalarni qayta sotib olish uchun ishlatiladi.

Masalan, hisobot davrida foyda mavjud bo‘lmaganida imtiyozli aksiyalar uchun dividendlar to‘landi:

D-t 8520-«Rezerv kapital».

K-t 6610-«To‘lov uchun dividendlar».

Korxona tugatilayotganida turli debitorlarning qarzlari hisobdan chiqarildi:

D-t 8520-«Rezerv kapital».

K-t 4010-«Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar».

Ta’sis hujjatlari va hisob siyosatiga muvofiq turli maqsadlar uchun rezerv fondi boshqa mulkchilik shaklidagi korxonalarda ham tashkil etilishi mumkin.

Mol-mulk tekinga olinganida quyidagi provodka beriladi: D-t 0110-0190-«Asosiy vositalar».

D-t 0410-0490-«Nomoddiy aktivlar». D-t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar».

D-t 1010-«Xomashyo va materiallar». K-t 8530-«Beg‘araz olingan mol-mulk».

Amaldagi qonunchilikka binoan bepul olingan mol-mulk qiymati foyda solig‘i bazasini oshiradi. Bepul olingan mol-mulk ekspert yo‘li bilan yoki o‘tkazma hujjatlar asosida aniqlangan adolatli qiymat bo‘yicha hisobda aks ettiriladi.

4.