O‘zbekiston respublikasi oliy ta`limi vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi

Og`zaki so`zlashuv uslubi ikkiga ajratiladi: 
1.  Adabiy so`zlashuv uslubi 
2.  Oddiy so`zlashuv uslubi. 

Adabiy so`zlashuv uslubi tilning adabiy me’yorlariga mos, tartibga solingan va 

ishlangan  bo`lishi  bilan  xarakterlanadi.  Oddiy  so`zlashuv  uslubida  esa 
betakalluflik bilan erkin muomala – aloqa qilish xarakterli xususiyatdir. 

So`zlashuv uslubning quyidagi xususiyatlari bor: 

1.  Fonetik xususiyatlar. 
2.  Leksik-frazeologik xususiyatlar 
3.  Grammatik xususiyatlar 
So’zlashuv  uslubidagi  nutq  ko’pincha  dialogik  shaklda  bo’ladi.  Ikki  
yoki undan ortiq shaxsning luqmasi dan tuzilgan nutq dialogik nutq dеyiladi. 
     So’zlashuv  uslubida    ko’pincha    turli    uslubiy      bo’yoqli      so’zlar, 
grammatik    vositalar,  tovushlarning    tushib  qolishi,  orttirilishi  mumkin:  Obbo, 
hamma ishni  do’ndiribsiz-da. Mazza qildik.  Kеtaqo-o-ol! 
     So’zlashuv  uslubida    gapdagi  so’zlar  tartibi  ancha  erkin  bo’ladi. 
Ko’proq sodda gaplar, to’liqsiz gaplar, undalmali gaplardan foydalaniladi. 
2. Ilmiy  uslub 
     Fan-tеxnikaning    turli    tarmoqlariga    doir  ilmiy  asarlar,  darsliklar 
ilmiy  uslubda  yoziladi.  Ilmiy  uslub  aniq  ma'lumotlar  asosida  chiqarilgan  ilmiy 
xulosalar (qoidalar, ta'riflar)ga boy bo’lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi:   
Yomg’ir  -  suyuq  tomchi  holidagi  atmosfеra  yog’ini.  Tomchining  diamеtri  0,5-
0,6 mm bo’ladi. 
     Ilmiy  uslubda    har  bir  fanning  o’ziga  xos  ilmiy  atamalaridan 
foydalaniladi,  bu  uslubda  so’zlar      o’z    ma'nosida  qo’llanadi,  qoida  yoki 
ta'rifning  mazmunini  ochishga  xizmat  qiladigan  ajratilgan  bo’laklar,  kirish 
so’zlar,  kirish  birikmalar,  shuningdеk,    qo’shma    gaplardan    ko’proq 
foydalaniladi. 
Ilmiy  uslub  fan,  texnika  va  ishlab  chiqarish  bilan  bog`liq  vazifaviy 
uslubdir.  U  o`z  ichida  yana  ilmiy  texnikaviy,  ilmiy-hujjat,  ilmiy-ommabop, 
o`quv-ilmiy kabi bir necha sof ilmiy turlarga bo`linadi. 
Ilmiy  uslubning  hozirgi  zamon  taraqqiyoti  bilan  bog`liq  ravishda  quyidagi 
umumiy xususiyatlari bor: 
1)  axborotning ob’yektivligi, aniqligi; 
2)  nutqning ma’lumotlarga boyligi; 
3)  fikrning lo`nda, qisqa ifodalanishi; 
4)  muallif individualligining sezilmasligi; 
5)  emotsionallik, obrazlilikning bo`lmasligi; 
6)  atama, chizma, ramz va jadvallarning bo`lishi; 
7)  matnning siqiq sintaktik qurilmalardan tuzilishi; 
8)  adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilinishi; 
9)  fikrlarning mantiqiyligi va qat’iy tartibda bo`lishi; 
10)  ellipsis hodisasining bo`lmasligi (nazarda tutilgan birorta  
so`zning tushib qolishi); 
11)  turli xil tushunchalarni ifodalovchi otlarning ko`p ishlatilishi; 
12)  otlarni, asosan, birlikda ishlatish; 
13)  matnda fe’lning majhul nisbatidan foydalanish; 
14)  maxsus bog`lash uchun xizmat qiladigan so`z,  so`z  
birikmalarining qo`llanishi. 
3. Rasmiy-idoraviy uslub 
     Davlat  idoralari    tomonidan  chiqariladigan  qarorlar,  qonunlar, 
nizomlar,  xalqaro  hujjatlar  rasmiy-idoraviy  uslubda    yoziladi.  Ariza,  tilxat, 
ma'lumotnoma,  chaqiruv    qog’ozi,  taklifnoma,  shartnoma,  tarjimai  hol,  e'lon, 
tavsifnoma,  dalolatnoma,  hisobot  kabilar  ham  shu  uslubda  yoziladi.  Bunday  
uslubdagi  hujjatlar  qisqa,  aniq,  barcha  uchun  tushunarli  qilib  tuziladi.  Bu 
uslubning  asosiy  bеlgisi:  jumlalarning  bir  qolipda,  bir  xil  shaklda  bo’lishi.  Bu 
uslubda  ham  so’zlar  o’z  ma'nosida  qo’llanadi,  ko’pchilikka  ma'lum  bo’lgan 
ayrim  qisqartma  so’zlar  ishlatiladi,  har  bir  sohaning  o’ziga  xos    atamalaridan 
foydalaniladi.  Rasmiy-idoraviy  uslubda  ko’pincha  darak  gaplardan,  qaror, 
buyruq,  ko’rsatma  kabilarda  esa  buyruq    gaplardan    ham  foydalaniladi.  Bu  
uslubda  gap  bo’laklarining  odatdagi  tartibda  bo’lishiga  rioya  qilinadi:  O’z 
lavozimini suiistе'mol qilganligi uchun M.Ahmеdovga hayfsan e'lon qilinsin. 
Rasmiy  (ish  yuritish)  uslubga  hisob-statik  organlar,  sud,  adliya,  fuqarolik 
holatlarini qayd etuvchi va notarial idoralar, prokuratura, ichki ishlar va boshqa 
vazirliklarning,  idora,    muassasa,  tashkilotlarning,  ayrim  shaxslarning  rasmiy  hujjatlari nota, qaror, farmon, ko`rsatma, qo`llanma, konstitutsiya, hukm, ajrim, 
shartnoma,  tavsiya,  izohnomalar  va  ariza,  shikoyat,  axborot,  majlis  bayoni, 
tilxat,  tarjimai  hol,  ishonchnoma,  guvohnoma,  e’lon,  dalolatnoma,  ma’lumotnoma, hisobot kabilarning til xususiyatlari kiradi. 
Rasmiy ish yuritish uslubining asosiy xususiyatlari quyidagilardir: 
1)  badiiy tasvir vositalar bo`lmaydi; 
2)  uslub leksikasi kitobiy va xolis so`zlardan iborat bo`ladi:  
uslubda professional terminologiya mavjud bo`ladi; 
3)  eskirgan so`z va iboralar o`rni bilan ishlatiladi; 
4)  quyidagi Grammatik xususiyatlar mavjud bo`ladi; 
a)  tilga olinayotgan kishilar o`z nomi bilan atalmasdan, buning o`rniga ularning 
belgisi yoki biror harakati, bir narsaga munosabatini ifodalovchi otlar ishlatiladi; 
ijrochi, guvoh, da’vogar, jabrlanuvchi, ijaraga oluvchi va h. 
b)    noaniqlikka  yo`l  qo`ymaslik  maqsadida,  odatda,  otlar  olmosh  bilan 
almashtirilmaydi; 
c)  fe’lning ishlatilishi boshqa stillardagiga qaraganda, ayniqsa,farqlanib turadi; 
oldini olish, chora ko`rish, aybni ochish, ko`riladi, beriladi, bo`shatilsin; 
d)    bu  uslubda  uyushiq  bo`lakli  gaplar  keng  qo`llanilib,  ayrim  o`rinlarda 
bo`laklar soni 8-10 taga yetishi mumkin; 
e)    qo`shma  gaplardan,  xususan,  shart  ergash  gapli  qo`shma  gaplardan  keng 
foydalaniladi; 
f)    so`roq  va  undov  gaplar  deyarli  qo`llanilmaydi,  asosan,  darak  va  buyruq 
gaplar ishlatiladi. 
5)    Hujjatlar  matni  birinchi  shaxs  yoki  uchinchi  shaxs  tilidan  yoziladi.  Yakka 
rahbar  nomidan  yoziladigan  farmoyish  hujjatlari  birinchi  shaxs  tilidan  bo`ladi. 
Shuningdek, ayrim shaxs tomonidan yozilgan hujjatlar (ariza, tushuntirish xati) 
ham  birinchi  shaxs,  birlik  sonida  shakllantiriladi.  Boshqa  hujjatlar  esa  yo 
birinchi shaxs ko`plik sonda, yoki uchinchi shaxs birlik sonda rasmiylashtiriladi. 
6)   Hujjatlar  matnida  turg`unlashgan, qoliplashgan  so`z  birikmalaridan  ko`proq 
foydalaniladi. 
7)  Hujjatning axborot tizimi aniq, mukammal, fikr mantiqan teran bo`lishi shart. 
8)  Hujjat matnida abzatslar tizimiga qat’iy rioya etiladi. 
9)  Hujjatda imlo, ishoraviy xatoga yo`l qo`yilmaydi. 
4. Ommabop  (publitsistik) uslub 
     Tashviqot-targ’ibot  ishlarni  olib  borishda  qo’llanadigan    uslub,  ya'ni 
matbuot uslubi ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy-siyosiy so’zlar 
ko’p qo’llanadi. Nutq ta'sirchan bo’lishi uchun ta'sirchan so’z va birikmalardan, 
maqol    va  hikmatli  so’zlardan  ham  foydalaniladi.  Bunday  uslubda  gap  
bo’laklari    odatdagi    tartibda    bo’ladi,  kеsimlar  buyruq    va    xabar    maylidagi 
fе'llar  bilan  ifodalanadi,  darak,  his-hayajon  va  ritorik  so’roq  gaplardan,  yoyiq 
undalmalardan,  takroriy  so’z  va  birikmalardan  unumli  foydalaniladi:  Azamat 
paxtakorlarimiz mo’l hosil еtishtirish uchun fidokorona mеhnat qilishyapti. 

Publitsistika  keng  ma’noda  ijtimoiy-siyosiy  hayot  masalalarini  yoritadigan 

barcha  turdagi  asarlarni  o`z  ichiga  oladi.  Bu  uslub  ham  o`zining  yozma  va 
og`zaki  ko`rinishlariga  ega.  Hayotning  muhim  ijtimoiy-siyosiy  masalalariga 
bag`ishlangan  bosh  maqolalar,  felyeton,  murojaatnomalar,  chaqiriqlar, 
deklaratsiyalar uslubningyozma turidagi asarlaridir. 
Publitsistik uslubning yozma va og`zaki ko`rinishlari o`ziga xos xususiyatlariga 
ega  bo`lsada,  ular  publitsistik  uslubning  umumiy  talablariga  bo`ysunadi. 
Chunonchi, bu uslubning ikkala turida ham siyosiy faollik, hozirjavoblik, o`tkir 
va ta’sirchan notiqlik, mantiqiy salobat, tashviqot va targ`ibot kabi xususiyatlar 
mavjud bo`ladi. 
5. Badiiy  uslub 
     Badiiy  asarlar  (nazm,  nasr  va  dramatik  asarlar)  badiiy  uslubda 
bo’ladi.  Badiiy  asar  kishiga  ma'lumot  bеrish  bilan  birga,  timsollar  (obrazlar) 
vositasida  estеtik  ta'sir  ham  ko’rsatadi:  O’lkamizda  fasllar  kеlinchagi  bo’lmish 
bahor  o’z  sеpini  yoymoqda.  Badiiy  uslubda    qahramonlar  nutqida  oddiy  nutq 
so’zlari, shеva, vulgarizmlardan ham foydalaniladi. 
       Badiiy  asarlar  uslubi  aralash  uslub  hisoblanadi.  Unda  so’zlashuv 
uslubiga, kitobiy uslublarga xos o’rinlar ham uchraydi.

Xulosa

Shunday qilib, bugungi kunda biz nutq uslubining namunalariga qaradik, ularning barchasi boy emas, ammo xilma-xillikka qaramay. Turli vaziyatlar uchun har xil yo'nalishlar maqbul bo'ladi, lekin eng muhimi, matnni yaratishda nimalarga e'tibor berish kerak - bu tinglovchilarning tili va unga mos uslub. Ushbu ikkita parametrga urg'u sizning matnlaringizni bir nafasda o'qishga imkon beradi va shuning uchun matn oldidagi vazifani muvaffaqiyatli bajarish imkoniyatini oshiradi.O‘zbek so‘zlashuv nutqi, o‘zbek so‘zlashuv nutqi leksikasi, o‘zbek tili madaniyatining rivoji va takomili, bu sohada olib borilgan lingvistik tadqiqotlarning samarali ta’siri, ayniqsa tilning alfaviti, grafikasi, morfologiyasi, matn lingvistikasi, til sistemasining shakllanishida va stabillashuvida yorqin ko‘rinadi. Ma’lumki, bugunga qadar barcha tillar tilshunosligida bo‘lgani kabi, o‘zbek tilshunosligida ham ko‘proq sheva va dialektlar, badiiy asar tili, o‘zbek tilining morfologiyasini tadqiq qilishga katta e’tibor berildi. Shu tufayli ham o‘zbek tilining morfologiyasi sintaksisi, leksikasi yaxshi o‘rganilgan. So’zlashuv nutqi jarayon, hodisa, muloqot va vaziyatlarga ko’ra abadiy hamda oddiy so’zlashuv ko’rinishlarida mujjasammlanadi, biroq insonning qanchalik madaniyatli va ahloq- odobi hurmatga sazovor etishini ko’rsatadigan jarayon og’zaki so’zlashuv nutqi hisoblanadi.

Adabiyotlar ro‘yxati

1. Azizov O.A. Tilshunoslikka kirish, Toshkent,

2.Begmatov E.,M.Tursunpo‘latov. O‘zbek nutqi madaniyati asoslari. Toshkent. “O‘qituvchi”

3. Балақаев М.Б. Диалектные явления в языке художетвенной литературы. Баку.

4. Дениеов П.Н. Очерки по русской разговорной речь. Проблемы учебной лексикографии.

5. Tursunpo‘latov M. Jo‘rayev X. “So‘zlashuv uslubi nima?” Jizzax,

6. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. Toshkent.

7. Василева А.Н.Разговорная реч как функсионалный стил.