O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti

b) 
v) 

---

51 
 
intensivlik  o’zgarmaydi.  Agar  tekis  qutblangan    E
o
    amplitudali  nur  analizatorga 
tushsa, undan E = E
o
 cos 

 qismi o’tadi.  
 

 - bu polyarizator asosiy o’qi bilan analizator orasidagi burchak. 
Intensivlik amplituda kvadratiga proporsional  I ~ E
2
      u holda  
 
                            I = I
o
 cos
2
 

                                                (4.18) 
Bunga Malyus qonuni deyiladi. 
Ikki  dielektrik  chegarasidan  qaytuvchi  tabiiy  nur  qisman  qutblanadi. 
Qaytgan nurda tushish tekisligiga perpendikulyar tebranishlar ko’p bo’lsa, singan 
nurda tushish tekisligiga parallel nurlar ko’p bo’ladi. 
 
 
 
Yorug’likning qaytish va sinishida qutblanishi: nuqtalar chizmaga tik 
tebranishlar, chiziqlar chizma tekisligidagi tebranishlar 
Agar tushish burchagi  i quyidagi shartni qanoatlantirsa, u holda qaytgan nur to’la 
qutblanadi. 
 
 
 
 
tg i
b
  =  n                                    (4.19)          
Bu Bryuster qonuni. 
i
и
 – Bryuster burchagi deyiladi. 
n – nisbiy sindirish ko’rsatkichi. 
Ba’zi kristallarda ikkilanib sinish xususiyati nomoyon bo’ladi. Bunda  
 
  
Yorug’likning ikkilanib sinish hodisasi. ye – odatdagimas nurlar, o – odatdagi 
nurlar, o – uchun sinish qonuni o’rinli  ye – uchun sinish qonuni bajarilmaydi. 
o – odatdagi nurlar       o – uchun sinish qonuni o’rinli   
e – odatdagimas           e – uchun sinish qonuni bajarilmaydi. 
o  va  e  nurlarning  tarqalishi  bir  xil  bo’lgan  o’qlarga  kristalning  optik  o’qi 
deyiladi. Bunday o’q 1 ta bo’lsa bir o’qli kristal deyiladi.  
 
M:    Ca  CO
3
,  kvars,  turmalin  va  boshqalar.  Optik  o’q  va  nur  tushuvchi 
yo’nalishdan o’tuvchi o’qqa asosiy o’q deyiladi. 

---

52 
 
 
O  nurning  tebranishi  asosiy  o’qqa  perpendikulyar  bo’lsa,  e  nurning 
tebranishi shu o’qda yotadi.
 
0
0
n
C
V

- o’q bo’ylab ikkalasi bir  xil 
 
 
  
 
.              
 
 
     Musbat kristall             manfiy kristall 
Musbat va manfiy kristallar. n
o
 – oddiy nur uchun sindirish ko’rsatkichi 
n
o
 – oddiy nur uchun sindirish ko’rsatkichi.  Island shpati uchun n
o
 =1,6504        
   n
e 
= 1,4864. 
Bularda  e  va  o  nurlar  bir-biridan  juda  kamga  uzoqlashadi,  shu  sababli 
ulardan  qutblagichlar  sifatida  foydalanilmaydi.  Bulardan  maxsus  polyrizasion 
prizmalar tayyorlanadi. Eng ko’p tarqalgani Nikol prizmasidir. Ikkita Island shpati 
kesib kanada balzami bilan kleylanadi.(n = 1,55). 
 
 
Nikol prizmasida nurning yo’li. 
O nur yutiladi. Kvarsda bir marta unga tushgan tekis qutblangan nurning 
qutblanish tekisligi buraladi 
Bunday moddalarg optik aktiv moddalar deyiladi. 
Agar A va P orasiga kvars plastinka qo’ysak yoruglik kuzatuvchiga boradi. 
A  ni  birib  yana  qoron
g’
ilik  hosil  qilish  mumkin.  Bu  burchak  qutblanish 
tekisligining buralish burchagi deyiladi. 
 
 
Polyarizator va analizatorda nurning yo’li. 
Aniq to’lqin uzunlik uchun 
l
o




     

---

53 
 
       
o

-  aylanish  doimiysi  (Grad/  mm).  Optik  aktiv  moddalarga  toza  suyuqliklar 
(M:  skapidar),  eritmalar  (shakarning  suvdagi  eritmasi),  bug’lar  (komfora  bug’lar) 
kiradi. Bular uchun 
           

 = [
o

] c x l                       (4.20) 
c – modda konsentrasiyasi. 
 
Bu  formula  yordamida  konsentrasiyani  aniq  o’lchash  mumkin.  Medisinada 
polerimetrlar  va  saxorametrlar  keng  ishlatiladi.  Siydikda  shakar  miqdorini,  oziq-
ovqat  sanoatida  lavlagi,  uzum,  olma  sharbatlarida  shakar  miqdorini  aniqlashda 
qo’llaniladi.  Biologik  obektlarni  mikroskopda  qarab  ularning  tuzilishini  aniqlash 
qiyin,  shuning  uchun  ular  polyarizasion  mikroskop  yordamida  o’rganiladi.  Bu 
mikroskop  oddiy  mikroskopdan  kondensor  oldiga  polyarizator,  obyektiv  va 
okulyar  orasiga  analizator  qo’yiladi.  Bu  holda  obekt  qutblangan  nur  bilan 
yoritiladi.  Agar  P  va  A  o’qlari  o’zaro  perpendikulyar  bo’lsa,  qorong’i  stolchaga 
izatrop  modda  qo’yib  kuzatilsa  ham  qorong’i  bo’ladi.  Ammo  anizatrop  modda 
qo’yilsa  yorug’lik  yuzaga  kelib,  to’qimalar,  bakteriyalarni  ko’rish  mumkin.  
Polyarizasion  mikroskop  yordamida  suyak  to’qimalarida  hosil  bo’ladigan 
kuchlanishlarni kuzatish mumkin. (fotouprugost). 
 
Sun’iy optik anizatropiya ikkilanib sinishi tabiiy moddalarda o’rinli. Ammo 
optik  anizatropiyani  sun’iy  yo’l  bilan  ham  hosil  qilish  mumkin.  Optik  izatrop 
moddalarni anizatrop qilishning 3 xil usuli mavjud.  
1.  Bir  tomonlama  siqilish  va  cho’zish  (kubik  kristallar,  shisha  va  boshqa 
moddalar.) 
2.  Elektr  maydon  yordamida  [(Kerr  effekti)  (amorf  jismlar,  suyuqliklar, 
gazlar.)] 
3.  Magnit maydoni yordamida (suyuqliklar, shisha, kolloidlar). 
Bu  ta’sirlar  natijasida  n
o
  –  n
e
  =  K
1
,b  (deformasiya)  optik  yo’llar  farqi  hosil 
bo’ladi.  
n
o
 – n
e
 = K
2
 E
2
 (elektr maydoni),   n
o
 – n
e
 = K
3
 H
2
 (magnit maydon). 
b – normal kuchlanish. K
1
 K
2
 K
3
 – koeffisentlar.  
Elektr maydoni holini qaraymiz.