O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Asosiy qism.

2. 
   Ichki siyosat
   

Koreya Respublikasi Sharqiy Osiyodagi Koreya yarim orolining janubiy qismida joylashgan demokratik respublika. U gʻarbda Xitoy Xalq Respublikasi va Sariq dengiz, sharqda Yaponiya va Sharqiy dengiz, shimolda Koreya Xalq Demokratik Respublikasi va Koreya yarim oroli bilan harbiy demarkatsiya chizigʻi orqali chegaradosh. Poytaxti - Seul aholisi taxminan 51 709 098 kishini tashkil etadi va umumiy aholining yarmiga yaqini poytaxtda yashaydi.
Koreya Respublikasining siyosiy tuzilishi prezidentlik tizimiga asoslangan parlament tizimi elementlarining aralashmasidir. Prezident tomonidan tayinlanadigan Bosh vazir va Milliy Assambleya a’zosining bir vaqtning o’zida Bosh vazir va Davlat Kengashi a’zosi lavozimlarini egallashi mumkinligi shundan kelib chiqadi. Koreya Respublikasi hukumati qonun chiqaruvchi hokimiyatga ega bo’lgan Koreya Respublikasi Milliy Assambleyasi, Koreya Respublikasining ijro etuvchi hokimiyatga ega bo’lgan ijro etuvchi hokimiyati va sud hokimiyatiga ega bo’lgan Koreya sudlaridan iborat. Hokimiyat organlari o’rtasidagi o’zaro nazorat orqali odamlarning erkinliklari va huquqlarini kafolatlaydi. Koreya siyosati Koreya Respublikasining zamonaviy tarixi bilan chambarchas bog’liq. 1945 yil 15 avgustda Yaponiya mag’lubiyatga uchragach, Koreya AQSh va Sovet Ittifoqi tomonidan Shimoliy va Janubiy Koreyaga bo’lindi. 1948-yil 10-mayda faqat Janubiy Koreyada Ta’sis Assambleyasini tuzish uchun umumiy saylov o’tkazildi, 17-iyulda Koreya Respublikasi Ta’sis Assambleyasi kuchga kirdi. Shu yilning 15 avgustida birinchi Koreya Respublikasi rasman tashkil topdi. Koreya Respublikasi Konstitutsiyasi 1948-yil 17-iyulda Koreya Respublikasi Ta’sis Assambleyasi tomonidan e’lon qilingan. O’shandan beri bir nechta harbiy diktatura va demokratlashtirish harakatlari bilan birga olib borilgan siyosiy o’zgarishlar tufayli konstitutsiyaga to’qqizta o’zgartirish kiritildi. Amaldagi konstitutsiya 1987 yil iyun oyidagi norozilik namoyishlari natijasi bo’lib, besh yillik bir muddatga to’g’ridan-to’g’ri prezidentlik tizimi va xalq erkinligi va huquqlarini kafolatlaydigan liberal demokratiyaga asoslangan hokimiyatlarning bo’linishini amalga oshiradi.
Koreya Respublikasida Konstitutsiyaning 8-moddasiga ko’ra, siyosiy partiyalar erkin shakllanadi va ko’p partiyaviy tizim kafolatlanadi. Koreyadagi partiya siyosati siyosiy partiyalarning nisbatan qisqa umr ko’rishi va partiyalar o’rtasida tez-tez qo’shilib ketish yoki bo’linish bilan tavsiflanadi. 21-Milliy Assambleya yaqinda 2020-yil 30-mayda ochildi. 21-Milliy Assambleyada Mun Chje In hukumatining hukmron partiyasi va hozirda birinchi partiya bo’lgan Koreya Demokratik partiyasi va birinchi muxolifat partiyasi bir xil parlament muzokaralar guruhini tuzish huquqiga ega. Muzokaralar olib bormaydigan siyosiy partiyalar qatoriga Adolat partiyasi, Xalq partiyasi, Asosiy daromad partiyasi va Yoshlar oʻzgarishi kiradi. Savdo guruhi - Milliy Assambleyaning yigirmadan ortiq a’zolarini yig’ish orqali tuzilgan tashkilot va yigirma va undan ortiq o’rinni qo’lga kiritgan partiya savdogar guruhi maqomiga ko’tariladi. Milliy Assambleyada o’ringa ega bo’lmagan siyosiy partiyalar qatoriga Mehnat partiyasi, Yashillar partiyasi, Minsaeng partiyasi va Progressiv partiya kiradi.
Qonun chiqaruvchi hokimiyatning asosiy ustunini tashkil etuvchi Koreya Respublikasi Milliy Assambleyasi hozirda jami 300 o’ringa ega bo’lgan bir palatali tizimdan iborat. Uning kelib chiqishi Koreya Respublikasi Muvaqqat hukumatining qonunchiqaruvchi tarmog’i bo’lgan Muvaqqat dietadan kelib chiqqan. Har yili bitta navbatdagi majlis (100 kun ichida) va 30 kun ichida navbatdan tashqari yig’ilish o’tkaziladi. Sessiya davomida Milliy Assambleya qonunlar va byudjet takliflarining ovoz berish huquqini o’rganish, davlat ishlarini tekshirish, qaror qabul qilishga rozilik berish kabi turli tadbirlarni amalga oshiradi. Konstitutsiyada belgilangan muassasalar rahbarlarini tayinlash, shartnomalarni imzolash va ratifikatsiya qilish. Koreya Respublikasi Milliy Assambleyasi aʼzolarining vakolat muddati 4 yil boʻlib, ular vakolat muddati davomida ish yuritish bilan bogʻliq boʻlgan soʻzlardan immunitet va muddat davomida hibsga olinmaslik imtiyoziga ega. Davlat mansabdor shaxslari saylovi to’g’risidagi qonunga muvofiq saylanish huquqini qondirgan va Milliy Assambleyaning umumiy saylovi, qayta va qo’shimcha saylovi yoki Koreya Respublikasi Milliy saylov komissiyasining qaroriga binoan saylangan shaxs. Koreya Respublikasi Milliy Assambleyasi Spikeri va rais o’rinbosarlari yalpi majlisda yashirin ovoz berish yo’li bilan Milliy Assambleya orasidan saylanadi va ularning vakolat muddati Milliy Assambleya sessiyasining yarmiga teng bo’lgan ikki yilni tashkil etadi. Koreya Respublikasining ijro etuvchi hokimiyat organi boʻlgan Koreya Respublikasi hukumatini Prezident boshqaradi va qonun chiqaruvchi hokimiyat tomonidan belgilangan ishlarni amalga oshiradi. Prezident biznesni Bosh vazir va Davlat maslahatchilaridan iborat Davlat Kengashi yordamida amalga oshiradi.
Prezident umumiy, teng, toʻgʻridan-toʻgʻri va yashirin saylovlar yoʻli bilan bir besh yillik muddatga saylanadi. Prezident Milliy Assambleya tomonidan qabul qilingan qonunlarga veto qo’yish huquqiga ega. Biroq agar Milliy Assambleya yana bir bor rad etilgan qonunni qabul qilsa (ammo Milliy Assambleya o’z a’zolarining ko’pchiligi ishtirok etishi va uchdan ikki qismining roziligini olishi kerak), qonun avvalgidek qabul qilinadi. Prezident Konstitutsiyaviy sud va Oliy sudning uchta sudyasini tayinlashi mumkin. Prezident shartnomalar tuzish va ratifikatsiya qilish, diplomatik elchilarga ishonish, qabul qilish yoki jo’natish, urush e’lon qilish va uni kuchaytirish, shuningdek, qurolli kuchlarga qo’mondonlik qilish va davlat amaldorlarini tayinlash kabi davlat ishlari bo’yicha keng vakolatlarni amalga oshirish huquqiga ega. Bosh vazir Prezident farmoyishlariga binoan Vazirlar Mahkamasini boshqarish uchun Prezidentning yordamchisi etib tayinlanadi. Bosh vazir Prezident tomonidan tayinlanadi va Milliy Assambleya tomonidan tasdiqlanishi kerak. Bosh vazir Vazirlar Mahkamasi aʼzolarini Prezidentga tayinlashni tavsiya qiladi va Vazirlar Mahkamasiga rahbarlik qiladi. Prezident yo’qligida Bosh vazir Prezident nomidan ish yuritadi, Bosh vazir o’rinbosari esa, Strategiya va moliya vaziri, keyin esa Bosh vazirning o’rinbosari va Ta’lim vaziri vazifalarini bajaradi.
Koreya sud tizimi, aksariyat zamonaviy mamlakatlar singari, sud jarayonlarida adolatli hukmni ta’minlash uchun uchta sud tizimidan iborat. Oliy sud uning huzurida ekspertiza talab qiladigan huquqiy ekspertiza uchun tashkil etilgan maxsus sud, masalan, oilaviy sudi, sudipatent, okrug sudi, tuman sudi. Oliy sud Koreya Respublikasi Qurolli Kuchlariga nisbatan harbiy sudlovlar harbiy sud toʻgʻrisidagi qonunga muvofiq oʻtkazilishi mumkin, ammo yakuniy qaror Oliy sudga tegishli. 1988 yilda Konstitutsiyaga o’zgartirishlar kiritish orqali sud hokimiyati sudlarda ekanligi tamoyilidan istisno tariqasida tashkil etilgan Konstitutsiyaviy sudda sud hokimiyatining mustaqilligi yo’qligining adolatsiz tarixini aks ettirish, konstitutsiyaga zid qonunlar bo’yicha hukm chiqarish yoki yo’qligini aniqlash, impichment jarayonini ko’rib chiqadigan impichment sudlarini, konstitutsiyaviy bo’lmagan siyosiy partiyalar tarqatib yuborilganligini tekshiradigan partiyalarni tarqatib yuborish bo’yicha sudlarni, hokimiyat nizolari sudlarini va konstitutsiyaviy shikoyatlar bo’yicha sudlarni ko’rib chiqadi. Konstitutsiyaviy sudda Prezident, Milliy Assambleya va Oliy sud raisi tomonidan saylanadigan hamda Prezident tomonidan tayinlanadigan jami 9 nafar sudyadan iborat. Konstitutsiyaviy sud raisi Prezident tomonidan Milliy Assambleyaning roziligi bilan tayinlanadi. Oliy sudning sudyalari Oliy sud raisining taqdimnomasiga binoan Oliy sud raisi tomonidan Milliy Majlis roziligi bilan Prezident tomonidan tayinlanadi. Oliy sud sudyalarining vakolat muddati Konstitutsiya bilan kafolatlangan va muddati olti yil. Mustaqil ish yuritish sudyalar tarkibiga kiruvchi sudyalar tomonidan kafolatlanadi, biroq cheklangan yurisdiktsiya faqat ayblov e’tiboridan chetda qolish huquqiga ega bo’lgan davlat ayblovini qo’zg’atgan hollardagina kafolatlanadi. Bunday ilg’or sud tizimida ham har bir ishning to’g’ri javobi bor, shuning uchun advokatning ishtirok etishi yoki yo’qligiga, sud muhokamasida ishtirok etayotgan shaxsning kimligiga qarab sud muhokamasining natijasi har xil bo’lishi mumkin emas.
Koreya Respublikasining butun hududi 1 ta maxsus shahar, 6 ta metropolitan shahar, 8 ta viloyat, 1 ta oʻzini oʻzi boshqaradigan maxsus viloyat va 1 ta oʻzini oʻzi boshqaradigan maxsus shaharga boʻlingan. Yuqoridagi 17 ta ma’muriy tumanlar viloyat hokimiyatlariga bo’lingan. Maxsus shahar yana Guroga, metropolitan shahar Gu va Gunga, viloyat esa Si va Gunga bo’lingan. Yuqoridagi ma’muriy tumanlar asosiy mahalliy hokimiyatlarga bo’lingan. 2008 yil aprel holatiga ko’ra, maxsus shaharlarda va oltita metropoliyada jami 69 ta avtonom okrug tashkil etilgan. Bundan tashqari, 6 ta metropoliten shahar va 8 ta viloyatda jami 75 ta avtonom shahar va 82 ta okrug mavjud.





1997 - yili 15-prezidentlik saylovlarida “Yangi siyosat” Milliy assambleyasiga nomzod Kim Daejun saylandi va konstitutsiyaviy tarixda hukumatning tinch yoʻl bilan oʻzgarishi birinchi marta amalga oshirildi. Hukumat sifatida xalq hukumati oldida turgan eng katta muammo XVF inqirozini yengish edi. Xalq hukumati 2001 yilga kelib “liberal” iqtisodiy siyosat va oltin yig’ish kampaniyasini ilgari surish orqali tashqi qarzni erta to’lash orqali XVF boshqaruv tizimidan qochib qutuldi va xalqaro standartlarga muvofiq avtonom qayta qurish tizimini joriy etish orqali korporativ konstitutsiyani takomillashtirdi, va boshqa ishlarni amalga oshirildi. Xalq hukumati Koreya yarim orolida tinchlik va inson huquqlarini mustahkamlashga hissa qoʻshdi. Xususan, Shimoliy Koreya bilan munosabatlarda quyosh nuri siyosatini ilgari surish maqsadida u Pxenyanga Koreya boʻlinganidan keyin birinchi marta tashrif buyurdi va rais Kim Chen Ir bilan Koreyalararo sammit oʻtkazdi. Biroq Koreyalararo sammit uchun Shimoliy Koreya rejimiga 200 milliard von naqd noqonuniy pul o’tkazganlik ayblovlari keyinroq oshkor bo’ldi va ko’plab tanqidlarga uchradi. Shimoliy Koreyaning tinchlantirish siyosati olib borilgan bo’lsa-da, Shimoliy Koreyadan Yeonpyon jangi va yadroviy sinovlar kabi doimiy provokatsiyalar davom etib, Quyosh nuri siyosatining samaradorligi haqida savollar tug’dirdi. Bundan tashqari, XVF inqirozini bartaraf etish uchun xalq hukumati neoliberal siyosat g’olib-hammasini oluvchi deformatsiyalangan ijtimoiy tuzilmani qurganligi haqida tanqidlar bor va u haddan tashqari qayta qurish va korporativ savdo tufayli ko’p sonli ishsizlarni keltirib chiqardi, degan salbiy baholar mavjud.
2002 yilgi 16 - prezidentlik saylovlarida Yangi Mingyillik Demokratik partiyasidan nomzod Ro Mu Xyun saylandi va Ishtirokchi hukumat ishga tushirildi. 2004 yilda prezidentga impichment e’lon qilinganida inqirozga duch keldi, biroq u jamoatchilik qarshiligi va Konstitutsiyaviy sudning impichmentni bekor qilish haqidagi qarori bilan yakunlandi. O’sha yili bo’lib o’tgan umumiy saylovda hukmron Uri partiyasi impichment shamoliga uchragan muxolifat partiyasini mag’lub etib, milliy sur’atga erishib, ko’pchilik o’rinlarni qo’lga kiritdi. Ishtirokchi hukumat avtoritarizmni yengish va muvozanatli rivojlanish kabi islohotlar va ilg’or siyosatlarni o’rnatdi. U haqiqatni yarashtirish uchun o’tmish tarixini yarashtirish qo’mitasini tashkil etish va Sejong maxsus o’zini o’zi boshqarish shahrini tashkil etish, o’tmish tarixini tashkil etish orqali muvozanatli rivojlanishga erishish g’oyasini ilgari surdi. Biroq ishtirokchi hukumat konservatorlar lageri muxolifati haqiqatni va prezidentning idealistik islohotlar so’zlarini radikal Prezident progressiv lagerdan saylangan bo’lsada. U tashqi siyosatni amalga oshirish kabi lager mantiqiga asoslangan hukumatdan ko’ra konservatorlar va progressivlardan tashqari oqilona va pragmatik siyosat olib bordi.

2007- yilgi 17-prezidentlik saylovlarida Buyuk Milliy partiyadan nomzod Li Myon Bak prezidentlikka saylangani sababli konservativ partiya rejimi o’zgardi . Li Myon Bak ma’muriyati taraqqiyotning birinchi yili va’dasiga ko’ra iqtisodiy jonlanishni davom ettirdi, biroq 2008 yilda Qo’shma Shtatlarda boshlangan global moliyaviy inqirozdan keyin ham iqtisodiy inqirozga, ham sham yonishi tufayli yuzaga kelgan siyosiy inqirozga duch keldi. Yuqori valyuta siyosati moliyaviy inqirozni barqaror bartaraf etishga erishdi va 2010 yilda G20 Seul sammiti, 2011 yilda Pxyonchxan qishki Olimpiya o’yinlari va 2012 yilda Yadro xavfsizligi bo’yicha sammitga mezbonlik qilish bilan ifodalangan diplomatik yutuqlarga erishildi. Biroq, u o’z lavozimida ishlagan davrida ko’plab ijtimoiy tanqid va bahs-munozaralarga sabab bo’ldi, jumladan, " To’rt daryo" loyihasidagi korruptsiya va resurs diplomatiyasidagi shubhalar, jamoatchilik fikrini manipulyatsiya qilish natijasida ommaviy axborot vositalarini nazorat qilish bo’yicha tortishuvlar. Milliy razvedka xizmati va ommaviy axborot vositalari to’g’risidagi qonunni qayta ko’rib chiqish va Sejong shahriga o’zgartirishlar kiritishga undashdi va obro’sizlantirildi.

2012 yilgi 18-prezidentlik saylovlarida Saenuri partiyasidan nomzod Pak Kin Xe prezident etib saylandi. U NIS saylovlariga aralashish ayblovlari tufayli tashkil etilgan degan tortishuvlarga duchor bo’ldi va keyinchalik xodimlarning ketma-ket muvaffaqiyatsizliklari tufayli shtat hukumatini boshqarishda qiyinchiliklarga duch keldi. Bundan tashqari, u 2014 yil aprel oyida Sevol paromi halokati va 2015 yilda MERS epidemiyasi kabi milliy ofatlarga qarshi choralar ko’rishda tajribasizligini ko’rsatdi va ijtimoiy- iqtisodiyot, mehnat islohoti, davlat darsliklarini targ’ib qilish kabi turli siyosatlar bilan ijtimoiy tanqid va ziddiyatlarga duch keldi va Koreya-Yaponiya kelishuvi ayollarga qulaylik yaratish masallarida obro’sizlandi. 2016 - yili 20-umumiy saylovlarda nomutanosiblik bosqichiga duch kelgani sababli siyosiy qiyinchiliklarga duch kelgan Pak Kin Xe maʼmuriyati Prezident Pak Kin Xeni lavozimidan chetlashtirish harakatini boshladi va Milliy assambleya prezident Pak Kin Xega davlat ishi sifatida impichment eʼlon qildi. O’sha yilning oktabr oyida tinch fuqaro Choy Sunsil fosh etildi. Prokuratura qonuni qabul qilinishi bilan prezident Pak Kin Xening vakolatlari to’xtatildi va prezident vazifasini bajaruvchi Xvan Kyo An tizimi o’rnatildi. 2017 yil 10 mart kuni Konstitutsiyaviy sud impichmentga asoslanib, prezident Pak Kin Xeni konstitutsiyaviy tarixda lavozimidan chetlatilgan birinchi prezidentga aylantirdi.
2017 -yil boshida bo’lib o’tgan 19-prezidentlik saylovlarida sobiq prezident lavozimidan chetlatilishi munosabati bilan Koreya Demokratik partiyasidan Mun Chje In prezident etib saylandi va progressiv lagerda hukumat almashdi. Mun Chje In ma’muriyati o’z faoliyatining boshida avtoritarizm siyosati va korruptsiyani yo’q qilish yo’li bilan yuqori reytingga ega bo’ldi, shu bilan birga Koreyadan o’tishi bilan bog’liq diplomatik qiyinchiliklar sharoitida keskinlashgan Koreyalararo munosabatlarni o’zgartirishga harakat qildi. 2018-yilgi Pxyonchxan qishki Olimpiada o’yinlariga muvaffaqiyatli mezbonlik qilish bilan birga rivojlangan Koreyalararo munosabatlarni yarashtirish bosqichiga muvofiq Panmunjom va Pxyonchxan muzokaralari o’tkazildi va shu bilan birga Shimol orqali yadrosizlanish bo’yicha muzokaralar olib borishga harakat qilindi. Bundan tashqari u 2020 yilda COVID- 19 tarqalishining oldini olishda yaxshi yutuqlarga erishgan holda va davlat tomonidan boshqariladigan Nongdan, 2018 yilgi mahalliy saylovlar va 2020 yilgi umumiy saylovlar natijasida muxolifat partiyasi pozitsiyasining zaiflashishi bilan ijobiy baho oldi, saylovlar bu hukmron partiyaning misli ko’rilmagan ulkan g’alabasi bilan siyosiy barqarorlikka erishish uchun imkoniyat bo’lib xizmat qildi. Mun Chje In hukumati eng kam ish haqini oshirish, virtual valyutanidaromadga asoslangan oʻsish va intilish atom energiyasiish vaqtini qisqartirish, bundan tashqari 2017 yilda Koreya Demokratik partiyasi tomonidan sharhlar bilan manipulyatsiya qilingani, 2018 yilda MeToo harakatining ishtiroki va Adliya vaziri Cho Kukning tayinlanishi kabi hukumat va hukmron partiya o’rtasidagi axloq masalasidagi tortishuvlar, 2019-yilda salbiy baholanishiga hissa qo’shdi.Muxolifatning jamoatchilik fikri hattoki ko’mir kontrabandasi va 2020 -yilda Koreyalararo qo’shma aloqa byurosining portlashi tufayli keskinlashgan Koreyalararo munosabatlarda ham davom etdi.

2.