О’збекистон республикаси олий ва о’рта махсус та’лим вазирлиги тосҳкент кимйо технологийа институти «Саноат екологияси»

17-ма’руза
ЛИТОСФЕРАНИ МУХОФАЗА ҚИЛИСҲ
Режа:
1. Литосферани мухофаза қилиш.
2. О’рмон ресурсларини камайиб бориш сабаблари.
3. Ерни сақлаш га каратилган чора-тадбирлар.
4. Хайвонот оламини мухофаза қилиш.

Литосфера - бу ерни устки қатлами бо’либ, унинг калинлиги 30-40 км га тенг. Литосфера уз ичига ер ресурсларини, о’симликларини, о’рмонларни, хайвонот оламини, йер ости бойликларини киритади.

Литосферани муҳофаза қилиш, унинг бойликларидан оқилона фойдаланиш - бу ишлаб чиқариш жараёнларининг самарадорлигини ошириш ҳамда инсоннинг табиий яшаш шароитларини, планетани генетик фондини сақлаб қолишнинг асосий омилларидан биридир.
Литосферанинг устки қавати тупроқдан ташкил топган бо’либ, тупроқ инсонларнинг ҳаётини та’минлашда мухим рол уйнайди, чунки озиқ-овқат махсулотларини ишлаб чиқаришни асосий хажми сифатига бог’лиқдпр.
Тупроқ узоқ йиллар давомида атмосфера, гидросфера, о’симлик ва хайвонот оламининг о’заро бир-бирига узвий бог’лиқ бо’лган ҳолда литосферанинг устки қаватларининг узгариши натижасида шаклланиб келган.
Тупроқнинг ҳолатига омиллар билан биргаликда, инсон фаолияти ҳам та’сир ко’рсатади. Табиатда доимо тупроқ қаватининг сув, шамол, сел окимлари ва х.к. та’сири натижасида бузиб юборилиши жараёнлари амалга ошиб келган. Аммо лекин, тупроқ ҳолатининг глобал бузилиши пайдо булиши, асосан инсонларнинг турли хил харакатларига бог’лиқдир. Инсоннинг хоҳишига ко’ра тупроқнинг характери о’згартирилади, тупроқни ҳосил қилувчи факторлар - релеф, микроиқлим узгаради, денгизлар, сув омборлари, каналлар барпо етилади, миллионлаб тонна грунт жойдан жойга кучирилади ва х.к.
Тупроқни муҳофаза қилишнинг асосий вазифаси - бу тупроқ қатламининг яхлитлигини сақлаб қолиш, унинг махсулдорлигини сақлашдир. Бузиб юборилган тупроқ жуда секин тикланади. Тупроқнинг 1 см қаватини тиклаш учун юз йиллар керак. Охирги йилларда бутун дунё микёсида ер ресурсларини камайиб бориши кузатилмокда. Бунинг асосан иккита сабаби.бор :
1. Биринчиси - тупроқнинг табиий жараёнлар (масалан, чо’лларни ортиб бориши) та’сирида ҳамда хужаликни билимсиз олиб бориш натижасида (емирилиш, тузланиш) деградация ва қуввацизланишидир. Табиий жараёнлар та’сирида денудация жараёни - я’ни тог’ ландшафтларини бузилиши, қуруқликларни тарқалиши, тупроқ қатламини сув ва шамол билан сурилиб кетиши - амалга оширилади.
Табиий жараёнлар та’сирида денудация жараёни - я’ни тог ландшафтларини бузилиши, қуруқликларни тарқалиши, тупроқ қатламини сув ва шамол билан сурилиб кетиши - амалга оширилади.
Тупроқлардан нотугри фойдаланиш, уларнинг ерозиясига, я’ни тупроқ қаватини бузилишига олиб келади. Ерозиянинг қуйидаги турлари мавжуддир: шамол, сув, ирригацион, техник ерозияси.
Тупроқ билан о’симликлар орасидаги мувозанат бузилиб кеца, ерозия тезлашади ва чулларини тарқалишига олиб келади .
2. Иккинчиси - техник прогресс, индустриализация урбанизация та’сирида ер ресурсларини камайиб кетиши.
Ҳозирги вақтда шаҳарларни, саноат марказларини куришга, тог-кон ишларини олиб боришга егалланаётган йер майдонлари доимо кенгайиб келмокда. Бугунги кунда шахарлар, қишлоқ хо’жалик иншиоотлари, комуникациялар, сув омборлари ва бошқа иншоотлар қуруқликнинг 4 % ни егаллайди. Ер сайёрамизда еса қуруқликни атиги 11 % ни қишлоқ махсулотларини ишлаб чиқаришга ярайдиган ерлардир. Колгани еса кургоклик ёки музлик зоналари. Ер фондини сақлаб қолиш учун курашиш - инсониятнинг мухим вазифаларидан биридир. СҲу борасида асосан қуйидаги чора-тадбирлар амалга оширилади:
1. О’рмон, о’симликларни сақлаш, қишлоқ хужалигини олиб боришни замонавий шаклларини қо’ллаш хисобига чо’лларни тарқалишини тухтатиш.
2. Йерларни рекултивациялаш.
3. Қуруқликларни о’злаштириш, ботқоқларни қуритиш, тупроқларини ерозиясига қарши курашиш .
4. Индустриянинг (урбанизациянинг) бостириб келишини чегаралаш, я’ни саноат комплекс ва марказларни кичик майдонларда - тепага караб барпо етиш.
Ер ресурсларини сақлаб қолишда сувни сақлаб тупроқни куришидан химоя қиладиган о’симликларни, я’ни о’рмонларни аҳамияти жуда катта.
Рекултивация деганда бузилган табиий территориал комплексларни яхшилаш ва қайта тиклашга каратилган чора-тадбирлар тушунилади.
Бузилган ерларнинг махсулдорлигини ва халк хужалигидаги қайта тиклаш максадида олиб бориладиган ишлар иккита босқичдан иборатдир:
1. Тог’-техник рекултивацияси - бу йер майдонларини кейинчалик о’злаштириш максадида тайёрлашдир (отвалларни планлаштириш, уларни махсулдор тупроқлар билан коплаш, ва х.к.)
2. Биологик рекултивация - бу ерларни биологик хоссаларини, я’ни махсулдорлигини қайта тиклашга каратилган чора тадбирлардир; улар тог техник рекултивациясидан кейин олиб борилади.
Ҳозирги кундаги катта муаммолардан бири бу чо’лларни тарқалишини то’хтатишдир.
Кумларнинг бостириб келишидан химоя қилиш максадида хар хил то’сиқлар курилади. Бу пассив курашишдир. Кумларнинг бостиришидан актив курашиш юли-о’симликларни купайтириш.
Кумларнинг харакатчанлигини бостиришнинг яна бир юли - ёпишқоқ моддаларни я’ни мазут, битум, гудронларни куйишдир. Улар кум заррачаларини бир-бири билан епиштириб пленка ҳосил қилади. Шу максадда сувда ерувчан полиелетролитлар ҳам ишлатилса булади. (К-4, К-9).
Литосферани муҳофаза қилишда о’рмонларни сақлаш мухим аҳамиятга егадир. Атмосферадаги кислород балансини сақлаш, дареларни гидрологик тартибини сақлашда о’рмонларни аҳамияти жуда катта. Урмон табиий ва санитар-гигиеник аҳамиятга ҳам егадир. О’рмон - бу Йернинг о’пкасидир. О’рмоннинг 1 гектари бир йилда 5-10 т. СО₂ -ни ютиб 10-20 т О₂ ишлаб чиқаради. О’рмонларнинг микроклимат ташкил қилишда ҳам аҳамияти каттадир.
Ҳозирги вақтда ёнг’нлар о’рмонларга катта зарар етказмокда. Органик моддани ё’қ қилиш билан биргаликда енгинлар турли хил грибок бактерияларни купайишига ҳам олиб келади. Дунё миқёсидаги о’рмон егинларни 97%-га инсонлар сабабчи булади.
Шунинг учун ҳам енгинларга қарши профилактик иш олиб бориш, уларни вақтида аниқлаб, топиб, учириш-жуда мухим вазифадир .
Бундан ташкари о’рмонларни қайта тиклаш ва купайтириш ишлари қайта микесида олиб борилиши зарурдир.
Йер ости, улардан оқилона фойдаланиш ҳам литосферани муҳофаза қилишнинг асосий вазифаларидан биридир.
Йер ости бойликларини муҳофаза қилиш факатгина тог’-кон ишларини олиб бориш саноати соҳаси билан чегараланмайди. Бунга фойдали қазилмаларни олиш билан бог’лиқ булмаган ерларни муҳофаза қилиш ҳам киради. Бу ер остидаги инженерлик иншоотлари, омборлари барпо етиш, ишлаб чиқаришнинг заҳарли чиқиндиларини кумиб юбориш, ер остида тадқиқот ва синовларни утказиш каби тадбирлар киради.
Илмий ва ма’навий бойликка ега бо’лган ерлар, я’ни геологик ёдгорликлар ҳам муҳофаза қилиниши зарурдир.
Бундан ташкари фойдали қазилмалар конлари сув тошқиларидан, бузилишларидан ва х.к. офатлардан ҳам муҳофаза қилиниши керак.
Йер ости бойликларини муҳофаза қилиш - бу йер қатламидан ва унинг таркибидаги фойдали қазилмалардан оқилона фодаланишдир, олинган минерал хом ашёдан уни қайта ишлаш жараёнида комплекс ва то’лиқ фойдаланишдир. Бу - халк хужалигида минерал ресурслардан оқилона фойдаланиш, ишлаб чиқаришдаги ҳосил бо’лган чиқиндиларни утилизациялаш, я’ни минерал хом ашё ва енилги ё’қолиб кетишга юл қо’ймаслик, ҳамда атроф муҳитга салбий та’сирини камайтиришдир.
Хайвонот оламини муҳофаза қилиш ҳам атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг асосий ё’лларидан биридир.
Охирги йиллар давомида ёввойи хайвонларни ё’қ қилиш ошиб бораяпти. 2 минг йил давомида сут емизувчиларнинг 106 шакли ё’қ бо’либ кетди. Бунда биринчи 33 шакли 1800 йил мобанида ё’қолиб кетган бо’лса, кейинги 33 шакли атиги 100 йил давомида, охирги 40 шакли еса, атиги 50 йил давомида ё’қ бо’либ кетди.
Бугунги кунда атроф муҳитни ифлосланиши 280 тур сут емизувчиларни, 350 тур кушларни ва 20 минг тур о’симликларни ё’қолиб кетиш хавфини вужудга келтиради.
Шаклларнинг турлилигини сақлаш екологик система мувозанатининг асосий шартларидан биридир. Канчалик шакллар турлича бо’лса, шунчалик битта тур о’симлик ёки хайвонот ко’пайиб кетиб, қолганларини устидан хукмронлик қилишига имкон камаяди.
Флора ва фаунанинг турларини сони камайиб кетиши атроф муҳитни сифати ёмонлашиб кетгани то’г’рисида далолат булади.
Шунинг учун ҳам курикхоналар еки бошқа зоналар яратиш юллари билан генетик фонди сақлаш - жуда мухим вазифадир.
Охирги йилларда тупроқка суюқ ва қаттиқ ҳолдаги саноат ва маиший хизмат чиқиндиларининг келиб тушиши хисобига тупроқнинг ифлосланиши ҳам катта муаммога айланиб колди. Бу ифлосликларнинг асосий қисми тупроқнинг юқори қаватида 3-5 см чукурликда тупланиб колади.
Минерал о’г’итларини нотугри ишлатилиши тупроқларнинг ишқорийлиги ёки нордонлиги ошиб кетишига олиб келади.
Тупроқнинг хар хил моддалар билан ифлосланиши тупроқдаги екологик системаларнинг айланма харакатининг бузилиб кетишига олиб келади. Тупроқдаги ифлосликлар микроорганизмларни сонини камайтириб юборади, натижада тупроқни о’з-о’зини тозалаш ҳусусияти, ҳамда ҳосилд6рлиги пасайиб кетади.
Тупроқнинг ядохимикат ва минерал о’г’итлар билан ифлосланганлиги айникса, сугориладиган ерларнинг кенгайиб кетиши натижасида актуал муаммога айланиб колди, чунки заҳарли моддалар сугориш ва дренаж сувлари билан тарқалиши мумкин.
Ичимлик сувлар билан бирга пестицидлар инсон организимига ҳам келиб тушиш мумкин. Пестицидларни ишлатиш – бу о’симликларнинг касаллигига ва хашоратларга қарши курашишнинг самарали усуллардан биридир.
Лекин уларнинг ко’пайиб кетиши инсоният ва атрофидаги табиатга ко’рсатаётган салбий та’сири ошиб кетишга олиб келади.
Пестицидларнинг атроф муҳитга зарарли та’сирини камайтириш учун уларнинг ишлатилишини қаттиқ назорат қилиниши шарт. Пестицидлардан фойдаланиш, уларни сақлаш ва транспортировкасида мехнат ҳавфсизлик талаблари бажарилиши керак.