O‘zbekiston respublikasi oli

Yillar	Balans qiymati	Yillik amortizatsiya summasi	Jamg‘arilgan amortizatsiya
Qoldiq qiymati
1-yil	50000	9600	9600	40400
2-yil	50000	9600	19200	30800
3-yil	50000	9600	28800	21200
4-yil	50000	9600	38400	11600
5-yil	50000	9600	48000	2000

Amortizatsiyani to‘g‘ri chiziqli usulda hisoblashda uning summasi foydalanish muddati davomida bir xil bo‘ladi, jamg‘arilgan eskirish bir tekisda oshib boradi, qoldiq qiymati esa, baholangan tugatish qiymatiga yetguncha bir tekisda kamayib boradi.
Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiyani hisoblash. Bajarilgan ish hajmiga nisbatan amortizatsiyani hisoblash usuli asosiy vositalarning har hisobot yilida bajargan ishining hisobiga asoslangan. Mazkur usul bilan eskirishning har yilgi qiymatini hisoblash uchun jami foydalanish muddati davomida umumiy baholangan ishlab chiqarishni hamda har bir aniq yildagi ishlab chiqarishni oldindan aniqlash lozim. Ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarilgan mahsulot, ishlangan soatlar miqdori va hokazolar olinishi mumkin.
Korxonada shu davr mobaynida 480000 so‘mlik mahsulot ishlab chiqarilgan. 1-yilda – 80000, 2-yilda – 120000, 3-yilda – 100000, 4- yilda – 80000, 5-yilda – 100000 ming so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. Mahsulot birligiga ketgan amortizatsiya xarajatlari quyidagiga teng:
(50000–2000)/480000=0,1 har bir so‘mlik mahsulot uchun.

_{Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiyani hisoblash jadvali}

Yillar	Balans qiymati	Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi	Yillik amortizatsiya summasi	Jamg‘arilgan amortizatsiya	Qoldiq qiymat
1-yil	50000	80000	8000	8000	42000
2-yil	50000	120000	12000	20000	30000
3-yil	50000	100000	10000	30000	20000
4-yil	50000	80000	8000	38000	12000
5-yil	50000	100000	10000	48000	2000

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiyani hisoblash usuli obyekt- lardan foydalanish muddati, ularning tuzilish xususiyatlari bilan cheklangan hamda mazkur aktivlarning xo‘jalik faoliyati hajmi yilma- yil o‘zgargan hollarda qo‘llaniladi.
Jadallashtirilgan (tezkor) usullar. Qoldiqli kamayish hamda kumulyativ usullar tezkor usullar bo‘lib hisoblanadi. Tezkor usullar mohiyati shundaki, asosiy vositalardan foydalana boshlaganda hisob- langan amortizatsiya summasi obyekt xizmat muddatining yakunida hisoblangan amortizatsiya summasidan ancha yuqori bo‘ladi. Ishlab chiqarishga mo‘ljallangan asosiy vositalarning ko‘pgina turlari foyda- lanishning dastlabki yillarida ancha samarali xizmat qilishi hamda yuqori ishlab chiqarish xususiyatiga egaligidan kelib chiqib, bu usuldan foydalaniladi. Bu esa, agar ularning foydaliligi va ishlab chiqarish xususiyati keyingi yillarda ancha yuqori bo‘lsa, u holda asosiy vosi- talardan foydalana boshlaganda eskirishning katta qismini hisobdan chiqarish amalga oshiriladigan muvofiqlik qoidasiga javob beradi.
Tezkor usullar, xususan, texnologiyalar takomillashtirilishi tufayli ko‘p turdagi uskunalar o‘z qiymatini yo‘qotishi (ma’naviy eskirishi) bilan ham tushuntiriladi. Shunday qilib, eskirishning katta summasini kelgusida emas, balki joriy hisobot davrida hisobdan chiqarish to‘g‘riroq bo‘ladi. Yangi kashfiyotlar va materiallar ilgari xarid qilingan uskunaning ma’naviy eskirishiga olib keladi va uni jismoniy eskirishdan ancha ol- dinroq almashtirish zaruratini yuzaga keltiradi. Tezkor usullarning yana bir afzalligi shundaki, ta’mirlash bo‘yicha xarajatlar, odatda, obyektdan foydalanish muddatining boshidagiga nisbatan oxirida ko‘proq bo‘lishi
hisoblanadi. Bu esa ta’mirlash xarajatlarining umumiy summasi va amortizatsiya ajratmalari bir necha yillar davomida amalda doimiy bo‘lib qolishiga olib keladi. Natijada, asosiy vositalar obyektlarining foydaliligi ko‘p yillar davomida bir xilligicha qoladi.
Ikkala tezkor usulda ham dastlabki yillarda hisoblangan amortizatsiya summalari ancha yuqori bo‘ladi, bajarilgan ishlar hajmiga proporsional ravishda eskirish summasini hisoblash usuli esa amortizatsiya hajmining yildan yilga keskin o‘zgarib turishi tufayli amortizatsiya o‘zgarishining aniq tamoyili haqida tasavvur bera olmaydi. Har yili amortizatsiyaning keskin o‘zgarishi asosiy vositalarning qoldiq qiymatida ham o‘z aksini topadi. To‘g‘ri chiziqli usulda esa qoldiq qiymat miqdori tezkor usullardagi qoldiq qiymatga nisbatan har doim ancha yuqori bo‘ladi.
Asosiy vositalarning har xil turlariga amortizatsiyaning turli usullari qo‘llanilishiga ruxsat etilganligini, biroq bunda bir turdagi asosiy vosita uchun faqatgina bitta usul qo‘llanilishi mumkinligini nazarda tutish lozim.
Soliqqa tortish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga binoan amortizatsiya me’yorlari qo‘llanilishi lozim. Korxo- naning hisob siyosatiga ko‘ra hisoblangan amortizatsiya bilan Soliq Kodeksiga muvofiq hisoblanadigan amortizatsiya o‘rtasidagi farq vaqtinchalik farq deyiladi, u vaqtinchalik farqlar hisobining soliq samarasi yordamida hisobda aks ettiriladi.
Misol. «Imkoniyat» kompaniyasida faoliyatning dastlabki yilida soliq to‘langunga qadar bo‘lgan foyda 250 ming so‘mni tashkil etgan. Bunda hisob foydasi va soliqqa tortiladigan foyda o‘rtasida farq mavjud, hisob siyosatiga muvofiq ishlab chiqarish usulida hisoblangan amortizatsiya
130 ming so‘mni, soliqqa tortish maqsadlari uchun amortizatsiya esa (to‘g‘ri chiziqli usulda) 100 ming so‘mni tashkil qilganligidan yuzaga keladi. Bu aynan vaqtinchalik farq bo‘lib, soliqqa tortiladigan foyda uni hisobga olganda 250000+(130000-100000)=280000 so‘mga teng. Foyda solig‘ining 20%lik stavkasi bo‘yicha hisoblangan foyda solig‘i (250000*20%)=50000 so‘mni tashkil etadi, lekin budjetga (280000*20%)=56000 so‘m to‘lash kerak bo‘ladi, bu ikki miqdor o‘rtasidagi farq vaqtinchalik farqlar bo‘yicha muddati uzaytirilgan foyda solig‘i hisoblanadi va u qaysi hisobot davrida so‘ndirilishiga qarab bog‘liq ravishda 0950 yoki 3210-schyotlarida aks ettiriladi.
Ushbu muomalalar bo‘yicha quyidagicha provodkalar beriladi: D-t 9810-«Foyda solig‘i bo‘yicha xarajatlar» – 50000 so‘m.
D-t 0950, 3210-«Vaqtinchalik farqlar bo‘yicha muddati uzaytirilgan daromad solig‘i» – 6000 so‘m.
K-t 6410-«Foyda solig‘i bo‘yicha budjetga qarzlar» – 56000 so‘m. Korxonaning hisob siyosatiga muvofiq hisoblangan amortizatsiya
Soliq Kodeksi bo‘yicha amortizatsiyadan yuqori bo‘lgan holatda mazkur farq summasiga soliq bo‘yicha muddati uzaytirilgan qarz yuzaga keladi. Yuqorida keltirilgan misolning aksini ko‘rib chiqamiz, bunda hisob foydasi 280000 so‘mni, soliqqa tortiladigan foyda esa – 250000 so‘mni tashkil qilgan.
Buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo‘ladi:
D-t 9810-«Foyda solig‘i bo‘yicha xarajatlar» – 56000 so‘m.
K-t 6410-«Foyda solig‘i bo‘yicha budjetga qarzlar» – 50000 so‘m. K-t 6250, 7250-«Soliqlarga oid vaqtinchalik farqlar bo‘yicha
muddati uzaytirilgan majburiyatlar» – 6000 so‘m.