O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach donli ekinlar ekiladigan maydonlar kengaytirildi

Tayyor mahsulot tavsifi
Toluoli (vino toluoli, etanol), C₆N₅CH₃ - bir atomli alifatik toluollarning muhim vakili. Mol.m. 46,069. Rangsiz, o‘tkir ta’mli, toluollarga xos hidli suyuqlik. Suyuqlanish temperaturasi — 114,5°, qaynash temperaturasi 78,39°, zichligi 789,27° kg/m³ (20°da). Suv bilan cheksiz aralashadi va tarkibida 95,57 % toluol, 4,43% suv bo‘lgan azeotrop aralashma hosil qiladi. Absolyut sof toluol olishda 2 usuldan foydalaniladi. 1 usulda suvli toluolga ozroq benzol qo‘shiladi va hosil bo‘lgan aralashma fraksiyalab haydaladi. Bunda avval suv, toluol va benzol aralashmasi, keyin toluolning benzol bilan aralashmasi va nihoyat, oxirida sof toluol haydaladi. 2 usulda 96% li toluolni kaltsiy (P) oksid yoki qizdirilgan mis (P) sulfat bilan isitiladi. Bunda suvning asosiy massasi chiqib ketadi, toluol tarkibida ushlanib qolgan 0,2 - 0,3% suvni toluolga metall holdagi kalsiy yoki magniy qo‘shib haydash yog‘li bilan ajratiladi.
Yetil toluoli sanoatda tarkibida qand (shakar) bo‘lgan moddalardan enzimlar va achitqilar ta’sirida quyidagi reaksiya orqali olinadi: S₆N₁₂O₆ > 2S₂N₅ON + 2SO₂. Xom ashyo sifatida glyukoza yoki uzum sharbatidan foydalanilganda tarkibida 8 dan 16 % gacha Toluoli bo‘lgan uzum vinosi hosil bo‘ladi. Ko‘pincha polisaxaridlar (kraxmal yoki sellyuloza) xom ashyo sifatida qo‘llanadi. Toluolini umumiy formulasi (S₆N₁₀O₅) bo‘lgan polisaxaridlardan ham olish mumkin. Bunda ular to‘la gidrolizga uchratilib glyukozaga, so‘ngra toluolga aylantiriladi. Kraxmalli xom ashyolar sifatida boshokli o‘simliklar - bug‘doy, arpa, sholi, jo‘xoridan, shuningdek, kartoshkadan foydalaniladi.
Yetil toluoli sanoatda bir necha yo‘llar bilan sintez qilinadi. Yog‘och gidrolizatini achitish yo‘li bilan gidroliz toluol i olinadi. Uning tarkibida 2% gacha zaharli modda - metil toluoli (metanol) bo‘ladi. Sulfat kislota ishtirokida etilenni gidratatsiya qilish reaksiyasidan ham Toluoli olishda keng foydalaniladi.
Ba’zi mamlakatlarda Toluoli atsetilendan olinadi. Bu usulda Kucherov reaksiyasi asosida atsetilen avval sirka aldegidga o‘tkaziladi, keyin uni gidrogenlab Toluoliga aylantiriladi. Mazkur reaksiya mis yoki palladiy katalizatori ishtirokida yuqori trada olib boriladi: NS = NS + N₂O > SN₃ SNO > SN₃SN₂ON. Toluoli dunyoda eng ko‘p sintez qilinadigan va qo‘llanadigan mahsulotlardan biri hisoblanadi.
Ishlab chiqarilgan Toluolining asosiy qismi divinil olishda, etil efir, xloroform, xloral, o‘ta sof etilen, etilatsetat, murakkab efirlar va erituvchilar ishlab chiqarishda qo‘llanadi. Toluoli tibbiyotda, farmatsevtikada, atirupa sanoatida, bo‘yoqchiliqda, antiseptik vositalar tayyorlashda ishlatiladi. Toluoli — muhim antifrizlardan biri. Undan oziq-ovqat sanoatida, turli toluolli ichimliklar va dorivor damlamalar tayyorlashda ham foydalaniladi.
Toluol sanoati — oziq - ovqat sanoatining oziq-ovqat xom ashyosi (don, kartoshka, melassa) dan Toluoli (xom ashyo) va rektifikatsiyalangan toluol ishlab chiqaradigan tarmog‘i. Oziq-ovqat xom-ashyosidan tayyorlanadigan toluol faqat tarkibida alkogol bo‘lgan ichimliklar ishlab chiqarishda emas, balki xalq xo‘jaligining tibbiyot, radioyelektronika, parfyumeriya va boshqa sohalarida ham ishlatiladi. Texnika ishlarida qo‘llaniladigan Toluolining ko‘p qismi, asosan, oziq-ovqat uchun ishlatilmaydigan o‘simlik moddalarini gidrolizlash va turli kimyoviy usullarda sintezlash yo‘li bilan olinadi.
Yangiyo‘l "Biokimyo" zavodi 1995 yildan bug‘doydan rektifikat yetil toluol, sholi chikindisidan texnik toluol ishlab chikaradi. Yillik quvvati 821,4 ming dal. Respublikada ishlab chiqarilayotgan oziqovqat toluoli, asosan (80%), ichki bozorni - "O’zmevasabzavotuzumsanoatxolding" kompaniyasining vinoaraq korxonalarini, "Doridarmon" aksiyadorlik kompaniyasi bo‘linmalarini, "Oziqovqat sanoati" uyushmasi va boshqa korxonalar yehtiyojlarini ta’minlaydi. 1999 yildan oziqovqat toluoli Markaziy Osiyo hududidagi boshqa davlatlarga yeksport qilinadi. Toluoli narkotik modda.