O’zbekiston respublikasi madaniyat vazirligi o‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat vazirligi

«
Eng oliy maqsad
»
deb, ishlatsa bo‘ladi. 
Ta’limotning navbatdagi muhim jihati: aktyorlik san’atidagi ta’sirchan vositalarni 
tanlay bilish yo‘lidir. Eng ta’sirchan yo‘l «xatti-harakat
»
hisoblanadi. Harakat - 
irodaviy amaldir. Harakat - jismoniy, so‘z orqali hamda fikriy faoliyatni o‘z ichiga 
oladi. Bu jarayonlar o‘zaro bog‘liqlikda kechadi. 
K.S.Stanislavskiy yozgan asarlarining II-tomi esa «Aktyorni o‘z ustida 
ishlashi» deyilgan. Sistemaning aktyorlik mahoratini shakllantirishga oid barcha 
tushunchalar ushbu kitobda yoritilgan.
Aktyorlik mahoratini o‘rganish uchun eng yaxshi variant bu sabr qanoat va 
doimiy izlanuvchanlikdur. Shoshqaloqlik esa aktyor ijodining rivojlanishiga 
to‘sqinlik qiluvchi salbiy illatdir. Aktyor o‘z ustida ishlashi bilan salbiy illatni 
shakllanmasligiga zarba berib boradi.
 
Bo‘lajak aktyor o‘z shahsiyatini qanchalik chuqurroq bilib, o‘z ustida tinmay 
ishlasa, eng yaxshi aktyor bo'lishi mumkin. Aktyor kuch beradigan narsalarni juda 
yaxshi tushunishi zarur. O’zligingizni anglashingiz uchun aktyorlik mahoratini 
yanada chuqurroq anglashingizda quyidagi o'n ikkita vosita yordam beradi, ular 
quyidagilardir: 
1. Qoyilmaqom vazifa. Sizning harakteringiz hayotdan eng ko'p nimani 
xohlaydi? Harakat davomida sizning kuchli xohish bilan birga olamni larzaga sola 
oluvchi ishni bajargan shaxsni o‘ziga bo'lgan istaklarni o‘zingizda aniqlash. 

---

33
2.
 
Sahnadagi vazifa
.
Sizning qobiliyatlaringiz nimani xohlasa, ma'lum bir 
vaqt davomida sahnada davom ettiring. Agar ijro etayotgan rolga nisbatan 
mas’uliyat his qilmasangiz uni bo‘rttirishga urunmang. Aksincha rol sizni 
boshqarishiga yo‘l qo‘ying va tasavvurni qafasdan tashqariga ozod qiling Bu 
vazifa harakterning ortiqcha ijrosini bartaraf etishda yordam beradi. Va shuni 
unutmangki har qanday rol, xatti – harakat, so‘z va yohud oddiy ho‘rsinishga ham 
ichki vazifa yuklang. Vazifasi mavjud bo‘lgan har qanday jarayon mantiqli bo‘ladi. 
3.
 
To'siqlar. Jismoniy, hissiy yoki aqliy tabiatning qiyinchiliklarini tinmay 
eslab o‘ylayverish sahnada bajarilayotgan rol harakterini o'z ustunligini bajarishda 
va sahna vazifasiga erishishda to'sqinlik qiladi. Shuning uchun ham «Teatr 
veshelkadan boshlanadi» degan jumlaga asoslangan holda barcha qiyinchilik va 
o‘y hayollarni unuting va toki o‘z rolingizni ijro etib bo‘lmaguningizcha uni sahna 
ortida qoldirishga odatlaning. 
4.
 
O'zgartirish. Sizning qoyilmaqom vazifangiz va sahnadagi vazifangiz 
uchun muhim bo'lgan haqiqiy hayotingizdagi odam bilan boshqa aktyorning 
o'ynaladigan sahnasidagi holatni solishtirma qilish. Misol uchun, agar sizning 
roldagi hususiyatlaringiz, holatingiz sahnadagi vazifangiz «men uni sevaman» deb 
ta'riflanishi mumkin bo'lsa, siz o'zingizning hayotingizdan birini topishingiz kerak, 
bu sizni bu ehtiyojni boshdan kechirishga majbur qiladi, sevgiga umid bilan va 
yoki umidsizlik bilan bo‘lsa-da harakat qilishingiz. Ya’ni sahnadagi muhabbatingiz 
qiyofasini tasavvuringizda hayotdagi muhabbatingiz qiyofasiga o‘zgartiring. 
5.
 
Ichki obyektlarni aniqlash. Biz hamisha tashqi obiektlar qurshovidamiz 
(Partnyor, dekoratsiya, rekvizitlar, butoforlar) Biror kishi, joy, narsa yoki voqea 
haqida gapirganda yoki eshitganingizda tasavvuringizda paydo bo'lgan tasvirlar 
ichki obiektingiz hisoblanadi. 
6.
 
Taktika va unga mos harakatlar. Taktika-bu niyat. Har safar niyat 
o'zgarganda, vaziyat, holat, makon va zamon o'zgarishi sodir bo'ladi. Harakatlar 
har safar taktika bilan yaratilgan va sahna vazifasini bajarishga hissa qo'shadigan 
va natijada murakkab topshiriqlarga ega bo'lgan kichik-maqsadlardir. 

---

34
7. Tarix. Sahna boshlanishidan oldin sodir bo'lgan voqea (yoki «boshlaymiz») 
va siz uchun jismoniy va hissiy jihatdan boshlang'ich nuqta bo'lib xizmat qiladi. 
Lekin siz shuni unutmangki tarih ya’ni boshlang‘ich nuqta bu parda orti emas va 
aksincha siz san’at olamiga kirgan kuningiz bo‘lishi kerak. 
8. Harakat nuqtasi va to‘rtinchi devor. Harakat joyining printsipi va to'rtinchi 
devor sizning belgilaringizning jismoniy maydonini ta'minlayotganingizni 
anglatadi - aksariyat hollarda sahnada, o'quv sinfida yoki to'plamda amalga 
oshiriladi – haqiqiy joyning xususiyatlari. Joy va to'rtinchi devorni qabul qilish 
maxfiylik, samimiylik, tarix, ma'no, xavfsizlik va ishonchlilik hissi yaratadi. Joy va 
to'rtinchi devor fon sifatida xizmat qilishi va boshqa vositalar yordamida yaratgan 
ijodiy echimlarga ma'no berishi kerak. 
9. 
Kichik 
xatti-harakatlarni 
katta 
harakatlar 
zanjiriga 
aylantirish. 
Rekvizitlarga murojaat qilib, muayyan xatti-harakatlar yaratasiz. Suhbat davomida 
sochlaringizni tarash, bo‘yinbog‘larni bog'lash, ichish, ovqatlanish, biror narsani 
kesish uchun pichoq bilan ishlash va H.K. 
10. Ichki kechinma. Siz uni baland ovoz bilan aytmasdan ruhiy ravishda 
gapiradigan suhbat.(Ichki monolog) 
11. Hayotiy va haqqoniy sharoitlar. Siz yaratayotgan obraz harakterining 
hayotiy sharoitlarini o'zingiz bilan bog'lashingiz kerak – bu sizning 
harakteringizning xatti-harakatlarini chindan ham tushunish va his qilish, uni qayta 
tiklash va bu rolda yashashga yordam beradi. 
12. «Nima bo‘lishidan qat’iy nazar». Ushbu texnikaning mohiyati insonning 
xulq-atvorini samimiylik va samimiylikka erishish uchun ishonchli tarzda qayta 
tiklashdir, bu faqat haqiqiy hayotiy rolda bo'lishi mumkin. Tabiiy hayot tarzini 
ko'paytirish va o'z-o'zidan harakat qilish uchun boshingizni o'chirib qo'yishingiz 
kerak. Buning uchun avvalgi o'n bitta vosita yordamida amalga oshirilgan ishlarga 
taya’nishingiz kerak. 
Aktyor o‘z ustida ishlab aktyorlik mahorati elementlari: 
- diqqat 
- xotira 

---

35
- hissiyot 
- tasavvur kabilari , shuningdek, aktyorning ichki va tashqi holati, ya`ni tashqi 
texnikani rivojlantirish: 
- ovoz 
- nutq 
-jismoniy mashqlar 
- sahna harakatlari ustida ham mashq olib borishi kerak.
Aktyor yengib o‘tishi kerak bo‘lgan birinchi to‘siq – publika, ya’ni 
tomoshabin salobati hisoblanadi. O‘z ustida ishlash esa aktyorni tomoshabin nigohi 
salobatini unutish, yengish, sahnada aniq xatti-harakat qilishga, ya’ni tomoshabin 
oldida yolg‘iz qolishga o‘rgatiadi. 
Aktyorning o‘z ustida ishlashi xayoliy to‘qima asosida xatti-harakat qilish, 
xatti-harakatning organikligi, bir maqsadga yo‘naltirilgani, xatti-harakatni amalga 
oshirish mas’uliyati va intuitsiyasi uyg‘onishi, aktyorning belgilangan vaqtda rol 
ijro etishga harakat qilishi uchun ham aqlan, ham qalban o‘zida ilhom manbaini 
uyg‘ota olishiga olib keladi. Aktyorning o‘z ustida ishlashi aktyordan amaliy 
mashqlarni olib borish jarayoni eng mayda detallargacha e’tibor berishini, 
elementar xato va sabablar ustida ham uzoq muddat ishlashini ham talab etadi. 
Aktyor ijodiy jarayonga ichki tayyorgarlik, partnyorni his qilish, sahnada faol 
xatti-harakatni amalga oshirish uchun o‘zini ham ruhan, ham jismonan tayyorlashi 
ham uning o‘z ustida ishlashiga bog`liqdir. 
Aktyorning o‘z ustida ishlashi quyidagilarga erishishini ko‘p jiatdan 
kafotlaydi: 
-
ijod qilishni o‘rganadi 
-
aktyorlik ustaxonasidagi muxitning o‘zi batartib, keng, ijodiy kayfiyat 
uyg‘ota oladigan darajaga yetkazadi 
-
mashqlarni turli temp va ritm asosida, harakatlar tempi va ritmini va shu 
bilan birga harakterini belgilovchi musiqa ostida aniq va yengil, shovqinsiz va tez 
harakat qila olish qobiliyati shakllanadi

---

36
-
mehnatini qadrlash, san’atning ko‘rinmas, og‘ir mehnatlarida chiniqishga 
ko‘mak beradi 
- ijobiy kayfiyat uyg‘otadi va xatti-harakatga aqlan hamda ruhan olib kiradi
- sahna uchun kerakli bo‘lgan barcha fazilatlar: diqqat, ziyraklik, topqirlik,