O‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Shaxsning shakllanish va 
rivojlanishining omillari 
 
 
Ta’lim -tarbiya 
O’z shaxsining 
faolligi 
 
Irsiyat 
Atrof-mihit 

---

106 
 
jismoniy  ko‘rinishi  hamda  aqliy  va  ruhiy  xususiyatlari,  qobiliyatlari  bilan)  berilgan 
xos tug‘ma tashqi va ichki xususiyatlar, xatto ayrim kasalliklar bilan dunyoga keladi. 
Tug‘ilgandan  so‘ng  bolada  (aqliy  va  ruhiy  sog‘lom  tug‘ilgan  bo‘lsa)  shaxs  bo‘lib 
shakllanishi,  yetuk  inson  bo‘lib  voyaga  yetishi  imkoniyati  mavjud  bo‘ladi.  Bola 
o‘zining  biologik  belgilarni  qabul  qilib  olib,  birinchi  kunlaridayoq  aqliy,  ruhiy  va 
jismoniy-fiziologik  tomonlari  bilan  o‘sishini  boshlaydi.  Genetika  fani  odam 
rivojlanishining  irsiy  dasturini  ochib  berdi.  Bu  dasturga  binoan  odam  bo‘lish 
umumiyligi  va  xususiyligini,  insoniyat  qabilasi  davomiyligini  va  odam  organizmiga 
yordam  berayotgan  tizimlarning  rivojlanishini,  faqat  odamga  mansub  nutq,  to‘g‘ri 
yurish, mehnat faoliyati va tafakkurini, miya va tana tabiiy o‘sishini aniqlaydi, Ota-
onalardan  bolaga  tashqi  alomatlari,  jumladan,  badan,  bosh  suyagi  va  yuz 
tuzilmasining xususiyatlari, soch, ko‘z, teri ranglari, organizmdagi har xil oqsil modda 
birikmasi,  qon  guruhi,  rezus-faktor  hamda  ruhiy  jarayonlarini  olib  o‘tadigan  nerv 
tizimining  xususiyatlari  va  bir  necha  kasalliklar  (  qon  kasalligi  -  gemofiliya,  qand 
kasalligi  -  diabet,  pakanalik  va  h.k.)  o‘tadi  .Avlodiga  ota-onaning  fan,  san'at,  sport 
bilan  shug‘ullanish,  ko‘p  kitob  o‘qish,  musiqa  chalish,  teatr  sahnasida  o‘ynash, 
o‘qituvchilik va murabbiylik qilish ijobiy ta'assurot qoldiradi. Zero, aksinchasi, shular 
bilan shug‘ulanmaslik hamda ota-onaning alkogol va giyohvand moddalarni iste'mol 
qilish,  yuqumli  va  venerologik  kasalliklarga  uchratish,  tamaki  chakish,  umumiysi  - 
ma'naviysizlik  va  sog‘lomsizlik  turmush  tarzini  kechirish  keyingi  nasliga  salbiy 
ta'asurot  qoldirmoqda.  Mutaxassis-o‘qituvchi  o‘quvchi  bola  shakllanishining  irsiy 
masalalariga  to‘g‘ri yondashishi  hozirgi zamon  pedagogikasi talab qiladi.    Bolaning 
tug‘ma  bo‘lgan  temperamenti,  aqliy  salohiyati,  biron  ishga  layoqatligi,    bilimlarni 
o‘rganish va malakalarni amalga oshirish tezligi, tushunish saviyasi va  o‘zlashtirish 
darajasini  birinchi  kunlaridayoq  tekshirib  hamda  bilib  olishi  shart.  Bu  organizm 
xususiyatlari  har  bir  odamning  gen  kodida  belgilangan.    Masalan,  bolaning  ta'lim-
tarbiyasiga  temperament  turi  (sangvinnik,  xolerik,  flegmatik,  melanxolik),  uning 
mobil  (faollik,  chaqqonlik,  tezlik,  uyushqoqlik)  yoki  rigidligi  (aksinchalari), 
ekstravertligi  (dilkashlik,  fe'lining  epchilligi,  moslashmoqligi)  yoki  introvertligi 
(aksinchalari hamda kamtarlik, o‘zini yetarli darajada xis qiladigan) asabi mustahkam 
yoki mustahkam  emasligi katta ahamiyat kasb etadi.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

107