O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a

Eramizdan oldingi IX asrning o‘rtalari.
Plutarx bergan ma’lumotlariga 
ko‘ra, ana shu davrda shifrlovchi qurilma – skital, qo‘lla nilgan bo‘lib, u 
o‘rin almashtirishlar orqali matnni shifrlash imkonini bergan. Matnni 
shifrlashda so‘zlar biror diametrli silindrga (skitalga) o‘ralgan ensiz 
lentaga yozilgan. Lenta yoyilganda unda ochiq matn harflarining o‘rinlari 
almashtirilgan holati hosil bo‘lgan. Bunda kalit sifatida silindrning 
diametri xizmat qilgan. Bunday matnni shifrdan yechish usulini Aristotel 
taklif etgan. U lentani konusga o‘ragan va o‘qilishi mumkin bo‘lgan so‘z 
yoki so‘zning bir qismini ko‘rsatuvchi joy silindrning diametri deb 
hisoblagan.
Eramizning 56-yili.
Y.Sezar gallar bilan urush vaqtida shirflashning 
almashtirish turini qo‘llagan. Ochiq matn alfaviti ostiga sikl bo‘yicha 
(Sezarda uchta pozitsiyaga) siljitish orqali shu alfavit yozilgan. Shifrlashda 
ochiq matndagi alfavitlar, ya’ni yuqori qismda joylashgan harflar quyi 
qismdagi mos harflar bilan almashtirilgan. Bu turdagi shifrlash 
Y.Sezargacha ma’lum bo‘lgan bo‘lsa-da, lekin bunday shifrlash usuli 
uning nomi bilan yuritiladi.

---

59 
Murakkab almashtirishlar shifri sifatida yunonlar shifri – «Polibiy 
kvadrati» sanaladi. Alfavit kvadrat jadval ko‘rinishida tasvirlanadi. 
Shifrlashda ochiq matn harfi jadvaldagi ikkita songa almashtirilgan – mos 
tushuvchi harfning joylashgan ustun va qator raqamlariga. Alfavitni 
jadvalda ixtiyoriy tarzda joylashtirish va u orqali qisqa xabarni shifrlash 
zamonaviy qarashlar nuqtai nazari bo‘yicha ham mustahkam shifrlash 
hisoblanadi. Bu g‘oya birinchi jahon urushida murakkab shifrlashlarda 
amalga oshirilgan.
V asrda 
Rim imperiyasining yemirilishi fan va san’at, shular qatorida 
kriptografiya rivojlanishining to‘xtashiga sabab bo‘ldi. U paytlarda 
cherkov maxfiy belgilar bilan yozilgan xatni ta’qib qilgan va uni 
afsungarlik va jodugarlik deb hisoblagan. Chunki ma’lumotlarni shifrlash 
cherkov tomonidan ularni nazorat qilish imkonini bermas edi.
Fransuz rohibi va faylasufi R.Bekon (1214–1294) maxfiy yozuvning 
yettita tizimini bayon etgan. U davrlarda ko‘pgina shifrlar ilmiy 
axborotlarni yashirish uchun qo‘lla nilgan.
XV asrning ikkinchi yarmi
. Vatikanda ishlagan, arxitektor va 
matematik, shifrlar to‘g‘risidagi kitob muallifi Leon Batista Alberta ikkita 
konsentrik aylana asosida almashtirish shifrini bayon qilgan. Birinchi 
aylanaga ochiq matnning alfaviti joylashtirgan bo‘lsa, ikkinchisiga 
shifrlovchi alfavit yozilgan. Bu shifrlovchi alfavitdagi harflar ketma-ket 
joylashtirilmagan. Matnda harflarning turli darajada qaytarilish 
xususiyatini Alberta birinchi bo‘lib shifrni yechish uchun qo‘llagan. 
Shuningdek, shifrlashning mustahkamligini oshirish uchun boshqa 
shifrlash tizimlari yordamida qayta shifrlashni taklif etgan.
Tarixdan ma’lumki, 1546-yilda Fransiya qiroli Fransisk I fuqarolariga 
shifrlashni taqiqlovchi farmon e’lon qilgan. Vaholanki, u davrdagi shifrlar 
oddiy bo‘lishiga qaramay, ularni ochib bo‘lmas edi.
Germaniyalik Iogann Tritemiy (1462–1516) kriptografiya bo‘yicha 
birinchi darsliklardan birini yozgan. «Ave Maria» deb nomlangan ko‘p 
qiymatli almashtirishli original shifrlashni taklif etgan. Ochiq matnning 
har bir harfi shifrlovchining tanlovi bo‘yicha bir emas, bir nechta harflarga 
almashtirilishi mumkin bo‘lgan. Bunda harflar harf yoki so‘zlar bilan 
shunday almashtirilganki, natijada psevdomatn hosil bo‘lgan. ko‘p 
qiymatli almashtirish usulidan hozirgi kunda ham foydalaniladi (masalan, 
ARJ arxivatorida).
Italiyalik matematik, mexanik, vrach Djirolamo Kardano (1506–1576) 
Kardano panjarasi deb nomlangan shifrlash tizimini ixtiro qilgan. Ikkinchi 
jahon urushi vaqtida Buyuk Britaniya harbiy-dengiz qo‘shinlarining 

---

60 
mustahkam shifrlaridan biri shu tizim asosida yaratilgan. Panjaralar 
chizilgan karton bo‘lagida ixtiyoriy tartibda nomerlangan teshikchalar 
qilingan. Shifrlangan matnni hosil qilish uchun, karton bo‘lagini qog‘ozni 
ustiga qo‘yib, kartonning teshiklari bo‘lgan joylariga tanlangan tartibda 
harflar yozib chiqilgan. Karton olib tashlangandan so‘ng, yozilgan 
harflarning oralari psevdomazmunli jumlalar bilan to‘ldirilgan, shu orqali 
shifrlangan xabar yaratilgan. Agar harflar orasidagi masofalar katta bo‘lib, 
so‘zlar uzunligi kichik bo‘lsa (masalan ingliz tilidagi so‘zlar), yashirish 
oson amalga oshirilgan.
XVI asr
. Almashtirish shifrlari matematik Djovanni Batista Port va 
diplomat Bleza de Vijiner ishlarida o‘z rivojini topdi. Vijiner tizimi u yoki 
bu ko‘rinishda hozirgi paytda ham qo‘lla nilmoqda.