O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

18-DARS. §16. Metallarning tabiatda tarqalishi, olinishi va ishlatilishi.


Darsning maqsadi: O‘quvchilarga metallarnig Davriy sistemada joylashgan o‘rni, tabiatda tarqalishi, sanoatda olinishi va xalq xo‘jaligida ishlatilishi hamda qotishmalar va ularning ishlatilishidagi muhim xususiyatlari haqida tushunchalar berish.


Darsning rejasi:

1. 
   O‘quvchilarga metallarning namunalarini va ulardan tayyorlangan buyumlarni ko‘rsatish
   
2. 
   Metallarning Davriy sitemadagi o‘rni
   
3. 
   Тabiatda uchrashi
   
4. 
   Olinishi
   
5. 
   Ishlatilishi
   
6. 
   Qotishmalar va ularning tarkiblari haqida
   
7. 
   Qotishmalarning ishlatilishi
   

Dars metallarni halq ho‘jaligidagi ahamiyatini o‘quvchilarga tushuntirish maqsadida metallar va ulardan tayyorlangan buyumlarning namunalarini ko‘rsatish bilan boshlanadi. O‘quvchilarga quyidagi savol berilib, ularning fikrlari eshitiladi: Siz o‘z hayotingizda qaysi metallarni qanday maqsadlarda foydalanishini ko‘rgansiz? O‘z fikrlaringizni qisqacha bayon qiling.

1. 
   Metallarni Davriy jadvaldagi o‘rnini ko‘rsating.
   
2. 
   Atom tuzilishidagi o‘hshashliklarni aniqlang.
   

Olinishi. Metallarni birikmalaridan ajratib olish bilan metallurgiya shug‘ullanadi. Metallurgiyaning asosiy vazifalari metallarni birikmalaridan qaytarish va metallarni boshqa moddalardan ajratishdan iborat.
Metallarni birikmalardan olish uchun turli usullar qo‘llanadi. Sanoatda metallarni olish usullarining barchasi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga asoslangan bo‘lib, hozirgi kunda quyidagi usullardan foydalaniladi:

• 
  Pirometallurgik usullar
  
• 
  Gidrometallurgik usullar
  
• 
  Elektrotermik usullar
  

• 
  Pirometallurgik usullarda metallarni olish yuqori haroratlarda metall birikmalarini bevosita termik ishlovdan o‘tkazishga (passiv metallarni olish) yoki uglerod, uglerod (II)-oksidi, alyuminiy, kremniy yoki vodorod yordamida metall oksidlarini qaytarishga asoslangan (sulfidlar oldin kuydirilib oksidlarga o‘tkaziladi, so‘ng oksidlar qaytariladi):
  

ZnO  C  CO  Zn

Cr₂O₃  2Al  Al₂O₃  2Cr
Fe₃O₄  4CO  3Fe  4CO₂
3BaO  Si  BaSiO₃  2Ba
WO₃  3H₂  W  3H₂O
2HgO  2Hg  O₂

Bu usullar yordamida po‘lat va cho‘yan olinadi.

• 
  Gidrometallurgik usullarda metallar olish ularning birikmalarini eritmaga o‘tkazib, yuqori haroratlarsiz, elektroliz yordamida yoki boshqa metallar ta’sir ettirib qaytarishga asoslangan:
  

CuO  H₂SO₄  CuSO₄  H₂O

CuSO₄  Fe  FeSO₄  Cu

B u usullar yordamida oltin, kumush, rux, uran va boshqa metallar olinadi.

Elektrotermik usullarda metallarni olish oksidlar, gidroksidlar, tuzlar suyuqlanmalarini elektroliz qilishga asoslangan:

Na^  e-  Na

Ca^2  2e^-  Ca
Al^3  3e^-  Al

Bu usullar yordamida ishqoriy va ishqoriy-metallar, alyuminiy olinadi.