O’zbekisтon respublikasi хalq тa’limi vazirligi navoiy davlaт pedagogika insтiтuтi

Isig’so’z( shirin so’z) birikmalarida metaforik ma’no ko’chishyuzaga kelgan bo’lib, issiqso’zi asli “jism tarkibida molekulalar harakati natijasida yuzaga keladigan va jismlarni qizdiradigan, isitadigan kinetic energiya, issiqlik, harorat”(O”TIL II 233-bet) ma’nosini bildiradi. Ushbu (isig’so’z) birikmasida issiq so’zining bosh (energiya, harorat) ma’nosi chekinib, ko’chma “kishiga xush keladigan, yoqimli” semasi yuzaga chiqqan va natijada “yoqimli so’z” ma’nosi hosil bo’lgan. Yusuf Xos Hojib o’z asarida bunday ma’no ko’chish usullaridan keng foydalangan. Bu esa baytdagi ma’no rang-barangligi-yu ifodaning aniqligini ta’minlagan
Neku bar ajunda o’limdin qatug’, O’lumug’ saqinsa ketar ming tatig’. O’lum bir tengiz ul uchi yo’q tubi, Baqa ko’rsa etru tubi yo’q batug’.
***

Nima bor jahonda o’limdan o’tar. O’lim esga tushsa halovat ketar. Tagi va tubi yo’q dengizdir o’lim, Bilibqo’y, chuqur u, tubiga yutar.

(www.ziyouz.com kutubxonasi )

Ushbu she’rda dengiz so’zida ma’no ko’chishining metafora usuliga asoslanilgan. Bunda (O’lumtengiz) dengiz leksemasining bosh ma’nosi “ keng maydonni egallagan;okeanning quruqlikka tutashgan yoki quruqlikka yorib kirgan bo’lagi,okeannig quruqlik yoki orol, yarimorollar bilan ajralgan qismi” (O”TIL I 597-bet) ma’nosidir. O’lumtengizbirikmasida metaforani hosil qilish uchun belgi- hajmga tayanilgan. Dengiz leksemasining suv bilan to’lganlik semasi chetlashib, chegarasizlik, tubsizlik semasi kuchaytirilgan.Natijada “tubi, oxiri yo’q o’lim”

ma’nosi yuzaga kelgan. Bu esa ma’noda ta’sirchanlikni oshirishga xizmat qilmoqda.
Bir predmetga (bazan harakatga) xos belgining nomi boshqa bir predmetdagi belgiga ko’chirilishi bu metaforaning bir ko’rinishidir.³⁴Masalan, og’ir so’zi bilan yuzaga kelgan ma’no ko’chishlari. Bunday misollar Yusuf Xos Hojib tilida ham, “Qutadg’u bilig”ning Boqijon To’xliyev tomonidan ishlangan tabdilida ham juda ko’plab uchraydi: