O`zbekiston respublikasi fuqarolik huquqining manbalari

Fuqarolik qonunlarining vaqt, hudud va shaxslar bo`yicha amalda bo`lishi

Fuqarolik qonunlarining amalda bo`lish vaqti deyilganda mazkur qonuniy hujjatning kuchga kirishi paytidan to huquqiy kuchini yo`qotish paytiga qadar bo`lgan davr nazarda tutiladi.

O`zbekiston Respublikasining Normativ-huquqiy hujjatlar to`g`risidagi 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan qonunga ko`ra, O`zbekiston Respublikasining qonunlari va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari, shuningdek, mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari, agar hujjatlarning o`zida boshqa muddat ko`rsatilgan bo`lmasa, rasman e`lon qilinganidan so`ng o`n kundan keyin kuchga kiradi⁵.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini e`lon qilish hamda amalga kiritish tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Jumladan, normativ xarakterga ega bo`lgan qarorlarda ularning amalga kirish vaqti ko`rsatiladi, agar ko`rsatilmasa qarorlar qabul qilinib, matbuotda e`lon qilingan paytidan kuchga kiradi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 83-moddasi, 2-qismiga asosan qonunlarni va boshqa normativ hujjatlarni qo`llashning zarur sharti ularning matbuotda e`lon qilinganligi hisoblanadi. E`lon qilinganlik deyilganda, qonun yoki normativ hujjat matni yoki asosiy mazmuni rasmiy manbalarda, matbuotda nashr etilganligi, ommaviy axborot vositalari, shu jumladan, radio, televideniye orqali ma`lum qilinganligi yoki xizmat tartibida ijrochilarga maxsus yetkazilganligi tushuniladi. Qonun hujjatining e`lon qilinganligi, undan hamma xabardor deb hisoblashga asos bo`ladi va kelajakda “men bu qonundan bexabarman” – degan vaj keltirishi shaxsning qonunga rioya qilmasligiga bahona bo`la olmaydi.
Fuqarolik qonunlari, shu jumladan, Fuqarolik kodeksi ham, umumiy qoida bo`yicha faqat kelajak uchungina amalda bo`lib, orqaga qaytish kuchiga ega emas, ya`ni ular yangi qonunning amalga kiritilish vaqtiga qadar vujudga kelgan huquqiy munosabatlarga tadbiq etilmaydi (FKning 4-moddasi, 1-bandi).
Qonunning orqaga qaytish kuchiga ega bo`lishi, ya`ni mazkur qonun amalga kiritilgan kunga qadar vujudga kelgan huquqiy munosabatlarga ham tadbiq etilishiga shu qonunning o`zida yoki boshqa qonunlarda to`g`ridan-to`g`ri nazarda tutilgan hollardagina yo`l qo`yiladi (FKning 4-moddasi, 2-bandi). Masalan, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1996 yil 29 avgustdagi “O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksini amalga kiritish tartibi to`g`risida”gi Qarorining 6-bandida keltirilishicha, kodeks 187-moddasining qoidalari mulkka egalik qilish 1997 yilning 1 martiga qadar boshlangan va kodeks amalga kiritilayotgan vaqtda davom etayotgan hollarga ham tadbiq etiladi. (Axborot uchun: 187-moddaga muvofiq mulkdor bo`lmagan, lekin ko`chmas mol-mulkka o`n besh yil davomida yoki boshqa mol-mulkka besh yil davomida o`ziniki kabi halol, oshkora va uzluksiz egalik qilgan shaxs bu mol-mulkka mulk huquqini oladi).
Fuqarolik qonunlari amalga kiritilguniga qadar vujudga kelgan munosabatlar bo`yicha bu qonun hujjati u amalga kiritilganidan keyin vujudga kelgan huquq va burchlarga nisbatan qo`llaniladi, tuzilgan shartnoma bo`yicha tomonlarning munosabatlari bundan mustasno.
Fuqarolik-huquqiy xarakterdagi normativ hujjatlar to bekor qilingunicha yoki yangi hujjatlar bilan almashtirilgunicha amalda bo`ladi.
Fuqarolik qonunlari muayyan hududga taalluqlidir. O`zbekiston Respublikasining normativ hujjatlari O`zbekiston hududida amalda bo`ladi. O`zbekiston qonun hujjatlarida va boshqa normativ hujjatlarda muayyan qoidalarning ma`lum viloyat, shahar yoki tuman hududidagina tadbiq qilinishi to`g`risida ko`rsatmalar bo`lishi mumkin.
Fuqarolik qonunlarining shaxslarga nisbatan tadbiq etilishi deyilganda, uning barcha shaxslar, chunonchi, fuqarolar (O`zbekiston Respublikasi fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari, fuqaroligi bo`lmagan shaxslar) va yuridik shaxslar (mahalliy, xorijiy, qo`shma yuridik shaxslar) ga nisbatan bir xilda qo`llanilishi tushuniladi. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
Fuqarolik qonun hujjatlari umumiy qoida bo`yicha barcha uchun umummajburiy hisoblanadi. Lekin, muayyan sohani tartibga solishga qaratilgan qonun hujjatlari faqat shu soha vakillariga taalluqli bo`ladi. Masalan, “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi qonun aksiyadorlik jamiyati va uning aksiyadoriga, “Noshirlik faoliyati to`g`risida”gi qonun noshirlar va ularning faoliyatini tartibga solinishiga qo`llaniladi. Muayyan sohani tartibga soluvchi qonun hujjati shu soha vakillari bo`lmagan shaxslarga tadbiq etilmaydi.