O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi kadrlar malakasini oshirish va statistik tadqiqotlar instituti

Windows 
paydo bo‘lishidan oldin ommaviy bo‘lgan 
DOS
operatsion tizimini 
eslatib yuboradi. Agar istalgan dasturlash tilida yozilgan istalgan ilova faoliyatini 
ta’minlay oladigan mustaqil protokol va blokcheyn yaratiladigan bo‘lsachi? 
Dasturchilar «
to‘liq Tyuring
» deb ataydigan protokol bo‘lsachi? U haqiqatda 
istalgan normarkazlashgan servisni qo‘llab-quvvatlashi mumkin bo‘lsachi – onlayn 
valyuta birjalari, intellektual shartnomalar, aksiyadorlar registrini yuritish, ovoz 
berish tizimlari, 
Dapps, DAK, DAO
va boshqalar. Bularning barchasi 
dasturchilarga, ularning fikriga ko‘ra, yetarli darajada jalb etuvchan interfeys 
bozori yaratishga imkon bersachi? Taklif qilingan yechim kriptovalyuta olamida 
haqiqiy dovul ko‘tardi: to‘liq qayta ishlangan, yuz foiz universal, nomarkazlashgan 
blokcheyn, istalgan shartnomalar bajarilishini tashkil qilish va nomarkazlashgan 
ilovalarni ishlab chiqish mumkin bo‘lgan ochiq platforma sifatida faoliyat 
ko‘rsatishga qodir bo‘ladigan bunday yangi platformaga 
Ethereum
deb nom 
berilgan. Kriptovalyuta texnologiyalari kelajagiga optimistik qarashlar ko‘plab 

---

147 
to‘siqlarga duch keladi. Kriptovalyutalar haqida hatto bir daqiqaga esdan 
chiqaradigan bo‘lsak, normarkazlashuv trendi haqiqatda katta salohiyatga ega 
ekanligini tan olmaslik juda qiyin. Agar uni inqirozdan keyingi davrda Uoll-Strit 
va Vashington doirasida tobora ko‘proq kuch-qudrat markazlashuv trendi bilan 
taqqoslaydigan bo‘lsak, bu ikki egizak yonma-yon ketayotgan emas, balki bir-
birining qarshisidan kelayotgan poezdlarni eslatib yuboradi. Ehtimol, biz global 
ijtimoiy o‘zgarishlar – uyg‘onish davrida bank ishi va milliy davlatlar keyinchalik 
ularning atrofida jamiyatning pul va iqtisodiy tizimi vujudga kelishi lozim bo‘lgan 
ikkita asosiy hukumat markazi sifatida shakllangan XVI asrdan keyingi tarix 
davomida eng kuchli o‘zgarishlar bo‘sag‘asida turgandirmiz. Darhaqiqat, buyumlar 
interneti 
asrida 
an’anaviy 
pul 
tizimiga 
asoslangan 
texnologiyalar 
foydalanuvchilarni to‘lov tizimlaridagi takomillashtirish bilan hayron qoldirishning 
har xil usullarini izlaydilar. Mobil bitkoin hisob-kitoblarining ustuvor vositasiga 
aylangan smartfon, shu bilan bir vaqtda,hisob-kitoblarni amalga oshirish usullarida 
inqilob qilishga intilayotgan moliyaviy-texnik kompaniyalarining diqqat-e’tibori 
markaziy o‘rin olmoqda. Kredit kartalari bilan hisob-kitob qilish an’anaviy 
texnologiyalrida ham global o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. 
Square 
kompaniyasidan 
kontakt kartalari o‘qish uchun portativ qurilma millionlab kichik biznes vakillari – 
masalan, taksichilar yoki xot-dog sotuvchilarga o‘z smartfon va planshetlarini 
mobil protsessing qurilmalariga aylantirish imkonini berdi. Bitkoynchilar odatda 
kredit va debet kartalar havfsizlik darajasi yetarli emasligidan asosli ravishda 
shikoyat qiladilar, chunki ularning tizimi foydalanuvchi shaxsi haqida axborot 
uzatishga bog‘liq bo‘ladi, biroq ta’kidlash joizki, hozirgi paytda tarmoqda bunday 
ma’lumotlar havfsizligi sezilarli darajada o‘sgan.Biroq bu yerda yana bir muammo 
mavjud: yangi texnologiyalar huquqiy tizimga kiritilgani sababli, ular uning 
ichidagi barcha pul tranzaksiyalari harajatlarini o‘z zimmasiga oladi. Yangi 
texnologiyalar provayderlari kredit riskini o‘z zimmasiga olish va to‘lovlarni qayta 
ishlash uchun banklar va an’anaviy tizimning boshqa o‘yinchilariga komission 
to‘lovlar to‘lashdan bo‘yin tovlash uchun ozgina ham imkoniyatga ega emas.Yangi 
hisob-kitob shakllari, texnik jihatdan ilg‘or bo‘lsada, avvalgidek 500 yillik tarixga 

---

148 
ega bo‘lgan markazlashgan moliyaviy menejment modeli doirasida qolavermoqda. 
Oddiy mijoz uchun bu ikkiyoqlamalik hech qanday ahamiyatga ega emas, bu 
hattoki kelajakdagi hamkorlik iqtisodiyoti, qolgan barcha sohalarda insonlarning 
individual imkoniyatlarini takomillashtirish yo‘nalishida rivojlanishda davom 
etadigan bo‘lsada, an’anaviy pullarga uzoq umr va’da qiladi. Biroq bujon saqlash 
normarkazlashuv yo‘nalishidagi boshqa o‘zgarishlar bilan bog‘liq emas. Bu 
trendlarning barchasi bugun bo‘lmasa ham, taxminan 10 yildan keyin
kriptovalyutalar asri kirib kelishi muqarrar ekanligini ko‘rsatadi degan fikrdan 
uzoqlashish qiyin. Bu asr kelgach, kredit manbasi sifatida banklarning ahvoli nima 
kechadi deb o‘ylashga majbur qiladi. Ularning bu ro’liga har qanday tahdid 
innovatsion texnologiyalar vakillari bilan bozor ulushi uchun kurashda 
muzokaralar predmetiga aylanadi. Ularning ma’lum qilishicha, an’anaviy qog‘oz 
shaklidagi pullar o‘rniga keladigan kriptovalyuta tizimi banklarning kredit berish 
qobiliyatiga putur yetkazishi va shu tariqa xususiy pullar emitentlari funksiyasini 
bajarishi mumkin bo‘ladi. Agar bunday havf yuzaga keladigan bo‘lsa, hammamiz 
kabi jon saqlashdan manfaatdor bo‘lgan milliy davlat ham qanday javob qaytarish 
kerakligini hal qilishi lozim. So‘nggi 500 yil ichida milliy davlat o‘zining 
moslashuvchanlik qobiliyatini isbotlab berdi, shu sababli, biz bu safar ham omon
qolish va moslashish imkoniyatiga shubha bildirmaymiz.
Hulosa 
tariqasida 
davlat 
kriptovalyutasi 
chiqarish 
moslashuv 
strategiyalaridan biriga aylanishi mumkin ekanligi haqida gaplashamiz. Milliy 
davlatlarning yana bir shunday strategiyasi – birlashish va pul muomalasi sohasida 
hamkorlikni mustahkamlashdir. Biz bu nima bilan yakun topshi haqida tasavvurga 
ham ega emasmiz. Hech nima bilan tugamagasligi ehtimoli ham bor. Lekin bunday 
savollar yuz yilliklar davomida birinchi marta qo‘yilmoqda.