O’zbekiston respublikasi davlat soliq qo’mitasi

Talab tushunchasi. Iqtisodiy holatda turli voqea va xodisalar bo’lib turadi. Aytaylik, qish ketib bahor kirib kelyapti. Do’kon egasi fahmlab qoldiki, do’konda ko’plab qishki ust-bosh va oyoq-kiyimlar sotilmay qolib ketyapti. Nima qilish kerak? Balki, bu narsalarni narxini arzonlashtirib sotishni uyushtirish kerakdir. Zo’r fikr! Chunki haridorlar bahorda qishki ust-boshlarni narxi arzon bo’lgan taqdirdagina sotib olishadi. Shu yo’l bilan bahorda qishki mahsulotlarga talabni oshirish mumkin.

Talab iste'molchilarning muayyan davrda bozorda taklif etilayotgan narxlarni har birida sotib olishga tayyor holi yoki sotib olishga qodir mahsulotlar miqdorini bildiradi. «Sotib olishni istaydi», «Sotib olishga qodir»,—degan gaplar bo’lib turadi. Istakning asosida extiyoj yotadi. Bir extiyojning o’zi yetarli emas. «Extiyoj», «Qodir»lik bilan, ya'ni sotib olishga yetadigan pul bilan mustaxkamlanishi kerak, xaqi to’lanmaydigan istakni bozor hisobga olmaydi. Binobarin, talab — bu shunchaki istak, extiyoj emas, balki to’lovga qodir pul bilan ta'minlangan istak, extiyojdir.

Talabning bozordagi harakatini va uning iqtisodiyotga ta'sirini mukammalroq bilish uchun chizma va jadvallardan foydalaniladi.

1-jadval ma'lumotlaridan ko’rinib turibdiki, talab qator muqobil imkoniyatlarini bildiradi. Boshqa shart-sharoitlar o’zgarmagani holda, turli narxlarda sotib olishi mumkin bo’lgan mahsulot miqdorini yoki turli miqdordagi mahsulotlarni iste'molchi qanday narxda olishi mumkinligini ko’rsatadi. Agar bozorda 1kg uzumning narxi 100 so’m bo’lsa, iste'molchi xaftasiga 10 kg uzum sotib olishga tayyor, agar uzum bahosi 20 so’m bo’lsa, xaftasiga 80 kg uzum sotib olishga qodir bo’ladi. Ammo, jadvalda keltirilgan raqamlar o’z-o’zidan keltirilgan 6 imkoniyatdagi narxdan qaysi biri uzum bozorida aniq amal qilyapti, degan savolga javob berolmaydi. Bozorda amal qilishi mumkin bo’lgan narx talab va taklifga bog’liq. Binobarin, talab iste'molchining faqat jadval shaklida ifodalangan mahsulot sotib olishga nisbatan rejasi holi istagidir.

Talabning tub xususiyatlari quyidagilarda ifodalanadi: Boshqa shart-sharoitlar o’zgarmagani xolda, narxlarning pasayishi shunga muvofiq ravishda talab miqdorining oshuviga olib boradi. Va aksincha, narxlarning ko’tarilishi shunga muvofiq ravishda talab miqdorini ozayishiga sabab bo’ladi. Qisqasi, narx bilan talab miqdori o’rtasida teskari bog’liqlik bor. Bu teskari aloqa bog’lanishni iqtisodchilar talab qonuni deb atashadi. Bu qonun asosida nima yotadi, u qanday munosabatlarni boshqaradi?

Bu savolga javob berishda quyidagi dalil-isbotlardan foydalanish mumkin:

1-jadval