O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

6.1-rasm. Shartnomaviy majburiyat doirasi
«Munosabatli» odam oqilona maqsadli harakat me’yoriga amal qiladi, lekin shu bilan birga u o`z xatti-harakatini ishonch, empatiya va bozor konstitutsiyasini tashkil qiluvchi boshqa me’yorlar asosida ham quradi.
Uni tuzish va bajarish lahzalarining vaqt bo`yicha mos kelmasligini nazarda tutuvchi shartnoma odatiy holatni o`zida namoyon etadi.
Bozor konstitutsiyasiga ko`ra, shaxs xatti-harakatiga «tabiiy» omillarning ta’sirini aniq oldindan aytishning iloji yo`q. Chunki bozor konstitutsiyasi shaxs va «tabiat» o`rtasidagi emas, balki shaxslar o`rtasidagi o`zaro hamkorlikni tartibga soluvchi me’yorlar yig`indisini o`zida namoyon etadi. Shaxslar o`rtasidagi o`zaro hamkorlik natijalariga «Tabiat» ta’sirining uchta varianti mavjud.

1. 
   «Tabiat» o`zaro hamkorlik natijalariga ta’sir ko`rsatmaydi, shaxslar ushbu holatda aniqlik sharoitida bo`ladi
   

61

2. 
   «Tabiat» o`zaro hamkorlik natijalariga ta’sir ko`rsatadi, lekin uning ta’sirini oldindan aytish mumkin. Shaxs tomonidan qabul qilinadigan qarorni muqobil natijalarning paydo bo`lishi ehtimoli ma’lum bo`lganida «hisoblab chiqish» mumkin.
   

2. 
   «Tabiat» o`zaro hamkorlik natijalariga ta’sir ko`rsatadi, lekin uning ta’sirini oldindan aytib bo`lmaydi. Qaror qabul qilish natijalarini «hisoblab chiqish» mumkin emas, chunki qarorni qabul qilish vaqtida ularning paydo bo`lishi ehtimoli emas, balki faqat uning muqobil yakunlari ma’lum.
   

Xatar va noaniqlik sharoitida hamma shaxslar ham bir xil harakat qilmaydi. Insonlarning xatarga nisbatan munosabatlari nuqtai nazaridan ularning uchta xili mavjud: xatarga qarshi insonlar; xatarga betaraf munosabatda bo`ladigan insonlar va xatarga moyil insonlar (risk aversion, risk neutrality, risk preference).

6.2. Sotish to`g`risidagi shartnoma va
yollash to`g`risidagi shartnoma

Qaysi institutsional doiralar insonlarning «tabiiy» («tabiat» bilan shartlangan) xatar va noaniqliklarga bo`lgan munosabatlarining o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda shartnomalar tuzish imkonini beradi? Ushbu institutsional doiralar bitim tomonlaridan biriga o`zaro hamkorlik natijalariga «tabiiy omillar» ta’siridan qat’i nazar kafolatlangan daromad olish huquqini qo`lga kiritib, xatardan voz kechish imkoniyatini beruvchi yollash to`g`risidagi shartnomada belgilanadi. Biroq bunda shartnomaning xatarga qarshi bo`lgan tomoni vaziyat qulay tus olgan hollarda katta daromad olish uchun e’tirozlardan voz kechadi.

«Yollash to`g`risidagi shartnoma» atamasi yollanma xodim va ish beruvchining o`zaro hamkorligi modelidan kelib chiqib, unda shu narsa nazarda tutiladiki, yollanma xodim – xatarga qarshi, ish beruvchi esa xatarga nisbatan betaraf. Bozor kon’yunkturasi va yollanma xodim ishlab chiqaradigan mahsulotga bo`lgan talab qanday bo`lishidan qat’i nazar, u mehnati uchun qat’iy belgilangan mukofotni oladi. Bunda shartnomaning o`zida qaysi harakatlarni amalga oshirganlik uchun yollanma xodim mukofot olishi aniq ko`rsatilmaydi, harakatlar xususiyati «tabiiy» omillar bilan shartlangan u yoki bu vaziyat sodir bo`lishidan kelib chiqadi. Amalda yollash to`g`risidagi shartnoma faqat yollanma xodimning ish beruvchining qarorlariga bo`ysunishi zarurligini qayd etadi.
Endi yuqorida aytilganlarni qat’iyroq shaklda namoyon etamiz. Shartnoma tuzish pallasida uning amalga oshirilishiga shartnoma ishtirokchilarining nazorati ostida bo`lmagan ye_i voqealar ta’sir ko`rsatishi ma’lum, deylik. Shu bilan birga ushbu r<sub>i</sub> voqealarning sodir bo`lishi ehtimoli ham ma’lum. U holda yollash to`g`risidagi shartnomani tuzishda ish beruvchi tomonidan yollanma xodim shartnomaning amalga oshirilishi pallasida qanday ye_i voqea sodir bo`lishiga qarab bajarishi uchun x<sub>i</sub> vazifani tanlash tartibi tafsirlanadi. Yollash to`g`risidagi shartnomada butun X vazifalar yig`indisi haqida kelishib olinadi, shulardan ish beruvchi, bunda o`zining foydalilik funksiyasini maksimallashtirgan holda x<sub>i</sub> ni tanlashi mumkin. Ya’ni yollash to`g`risidagi shartnoma deb X vazifalar yig`indisining unda funksiyaning maksimal qiymati

62

EU[p_lx_l(e_l) Q p₂x₂(e₂) Q ... Qp_kx_k(e_k)],
bu yerda x_l, ... , x _k є X bo`lgan tafsirsiga aytiladi, bu yerda EU – ish beruvchining kutilayotgan foydaliligi. Yollash to`g`risidagi shartnomaga sotish to`g`risidagi shartnoma muqobil hisoblanib, unda ehtimoliy vazifalarning yig`indisi emas, balki bajarish uchun qabul qilinadigan va ye_i voqealar sodir bo`lishining ma’lum ehtimolligi asosida belgilangan muayyan vazifalar haqida kelishib olinadi. Shunday qilib, sotish to`g`risidagi shartnoma quyidagi funksiyaning qiymati maksimal bo`ladigan (shartnomaning amal qilish muddati mobaynida) kelgusi davrlarda bajarish uchun qabul qilinadigan vazifalarni belgilab beradi:

r_lU[x_l(ye_l)]Qp₂U[x₂(e₂)]Q...Qp_kU[x_k(e_k)],

bu yerda U – bitim ishtirokchilarining x_i topshirig`ini bajarishdan umumiy foydaliligi.

Yollash to`g`risidagi shartnoma – xatarga betaraf bo`lgan
shaxs va xatarga qarshi shaxs o`rtasidagi kelajakda shartnomaning
bajarilishi jarayonida amalga oshirilishi mumkin bo`lgan vazifalar
doirasini belgilab beruvchi kelishuv. Bunda xatarga qarshi shaxs
xatarga betaraf bo`lgan shaxsga o`z harakatlari ustidan nazorat qilish
huquqini topshiradi.


Sotish to`g`risidagi shartnoma – bir xil darajada xatarga
betaraf bo`lgan shaxslar o`rtasidagi kelajakda shartnomaning
bajarilishi jarayonida amalga oshiriladigan vazifalar doirasini belgilab
beruvchi kelishuv.
Sotish to`g`risidagi shartnoma faqat uning ikkala tomoni ham xatarga nisbatan betaraf bo`lib, kutilayotgan voqealar sodir bo`lmasligi va shartnomada qayd etilgan vazifalar yuzaga keladigan vaziyatga mos bo`lmagan ehtimollikka ko`nishga tayyor bo`lgan taqdirda tuzilishi mumkin.
Demak, sotish to`g`risidagi shartnoma xatarga bir xil munosabatda bo`ladigan – xatarga betaraf shaxslar o`rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Yollash to`g`risidagi shartnoma esa xatarga har xil munosabatda bo`ladigan – xatarga betaraf va xatarga qarshi insonlar o`zaro hamkorligining institutsional doiralarini yoritadi. Xatarga qarshi shaxslar (yollanma xodimlar) xatarga betaraf bo`lgan shaxslar (ish beruvchilar) foydasiga o`zlarining kelgusida «tabiiy» omillarni hisobga olgan holda harakat strategiyasini erkin tanlash huquqidan ixtiyoriy ravishda voz kechishadi. Shaxsning shartnomada belgilangan faoliyat turi ustidan nazorat qilish huuqining ixtiyoriy ravishda topshirilishi yuz beradi. Huddi

63

resurslarni tasarruf etish huquqini topshirish kabi shaxs o`z harakatlari ustidan nazorat qilish huquqini ham topshirishi mumkin.
Shunday qilib, shaxs, agar u boshqa shaxs tomonidan nazorat qilingan taqdirda katta foyda va (yoki) nazorat qilish huquqi topshirilayotgan shaxsdan kompensatsiya olishiga ishonsa, o`z harakatlari ustidan nazorat qilish huquqining topshirilishidan manfaatdor hisoblanadi.
Shaxs tomonidan faoliyatning shartnomada belgilangan sohalardagi o`z harakatlari ustidan nazoratning topshirilishi hukmronlik munosabatlarining asosida yotadi. Hukumronlik munosabatlari bir necha xilda bo`ladi:

• 
  oddiy, uning doirasida nazorat aynan unga nazorat qilish huquqi topshirilgan shaxs tomonidan amalga oshiriladi;
  

• 
  murakkab, bunda unga nazorat qilish huquqi topshiriladigan shaxs bir vaqtning o`zida ushbu huquqni uchinchi shaxslarga topshirish huquqini ham qo`lga kiritadi;
  

• 
  pesonafikatsiyalangan, unda nazorat qilish muayyan shaxsga topshiriladi;
  

• 
  pozitsion, u nazoratning muayyan shaxsga emas, balki jamiyatning institutsional tarkibida (davlat apparatida, firmaning ichki tuzilishida va h.k.) muayyan mavqega ega bo`lgan shaxsga topshirilishini nazarda tutadi.
  

6.3. Shartnomalarning xillari
Endi yollash to`g`risidagi shartnoma bilan sotish to`g`risidagi shartnomani o`zaro taqqoslagan holda, bevosita shartnoma tarkibini muhokama qilishga kirishamiz. Shartnomaning uchta bazaviy xili ma’lum – klassik, implitsit va neoklassik.
Klassik shartnoma, unda o`zaro hamkorlikning barcha shartlari aniq va to`la-to`kis belgilangan, sotish to`g`risidagi shartnomadan hosil bo`lgan shartnoma.
Implitsit (bundan «implitsit», ya’ni oxirigacha kelishilmagan shartnoma atamasi kelib chiqqan) shartnoma esa, aksincha, o`zaro hamkorlikning aniq belgilanishini istisno etadi, shartnoma tomonlari shartnomaning amalga oshirilishi jarayonida ularning tafsirlanishini nazarda tutadi. Bunday shartnoma yollash to`g`risidagi shartnomadan hosil qilingan. Neoklassik yoki gibrid, «munosabatli» shartnoma o`zida ham yollash to`g`risidagi shartnomaning, ham sotish to`g`risidagi shartnomaning unsurlarini birlashtiradi va tomonlarga kutilmagan holatlar sodir bo`lganida uning harflariga amal qilmaslik imkonini beradi.
Quyidagi jadval yordamida uchta xildagi shartnomaning tarkibi va parametrlarini solishtiramiz.

				6.1-jadval
	Shartnoma tarkibi va xususiyatlari
Klassik		Neoklassik		Implitsit
	1.	Shartnoma tomonlarining		tavsifi
Ishtirokchilarninghar		Teng	o`rinbosar	Bitim ishtirokchilarining ikki
birining	o`rnini	topishning	qiyinligi	tomonlama bog`liqligi: natija
bosadigan	shaxsni	tufayli	shartnoma	ularning birgalikda faoliyat

64

topishning

osonligi.

tomonlari

bir-biriga

yuritishga

qodirligiga

bog`liq.

Natija ishtirokchilarning

bog`liqligining

yuqori

Bir

tomon

xatarga

nisbatan

tarkibiga

bog`liq

emas.

darajasi.

Tomonlar

betaraf,

ikkinchi

tomon

Tomonlar

xatarga

xatarga nisbatan betaraf.

xatarga qarshi.

nisbatan

bir

xilda

betaraf.

2. Shartnoma shakli

Shartnoma

standart

Shartnoma

shakli

Shartnomaning

asosiy

shaklda,

unda

«bitimga

moslab»

qoidalari

eksplitsit

tarzda

shartnomani

maxsus ishlab chiqiladi.

umuman

tafsirlanmasligi

bajarishning

barcha

Shartnoma

to`liq

tafsir-

mumkin.

Shartnoma

detallari

haqida

to`liq

lanmagan,

balki

tomonlarning biri

tomonidan

kelishib olingan.

tuzatishlar

kiritish

o`z

harakatini

nazorat

qilish

uchun

imkoniyat

huquqining

boshqa

tomonga

qoldiradi.

topshirilishiga olib keladi.

3.

Tomonlar o`rtasidagi munosabatlar

Tomonlar

to`liq

Tomonlar

muxoriyatni

Hukmronlik

munosabatlari:

muxtoriyatni

saqlab

saqlab qolishadi.

faoliyatni

nazorat

qilish

qolishadi.

huquqini topshirish.

4. Shartnoma tuziladigan

davr

Qisqa muddatli.

O`rta va uzoq muddatli.

Uzoq

muddatli.

Shartnomaning

amal

qilish

davri

haqida

umuman

kelishmaslik

mumkin:

u

tomonlardan

biri

uchun

nazorat

qilish

huquqidan

mustaqil

foydalanganga

qaraganda

uni

topshirish

foydaliroq

ekan,

amal

qilaveradi.

5. Kutilmagan holatlarga moslashish usuli

Shartnomani

yangi

Muzokaralar,

Shartnoma

tomonlaridan

shartlarda qayta tuzish

pozitsiyalarning

birining

boshqa

tomon

kelishish,

qarorlariga

bo`ysunishi

(X

«tomonlarning

o`zaro

vazifalar

yig`indisidan

x

munosabatlari

vazifaning

bajarilishiga

mobaynida

to`plangan

taalluqli).

barcha o`zaro hamkorlik

tajribasi» asosida o`zaro

voz kechishlar.

6. Shartnoma

shartlarini bajarishga

undovchi omillar

Kuchli:

tomonlarning

O`rtacha: «oqlash»

Kuchsiz:

shartnoma