O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi

Mulkchilik munosabatlarini amalga oshirishning tarixiy

shakllari
Iqtisodiyotda, xususan mulkiy munosabatlar shakllarini o`rganishda mulkni tasniflash muhim o`rin tutadi. Ko`pchilik iqtisodchilar va faylasuflar uchun tasniflash mezoni sifatida mulk subekti olinadi. Agar mulk bir shaxsga tegishli bo`lsa, u – xususiy.
Agar u bir necha shaxsga tegishli bo`lsa – jamoaviy. Agar u butun jamiyatga tegishli bo`lsa – umumxalq yoki davlat mulki hisoblanadi. Bunday yondashuv G`arbdagi tadqiqotchilar uchun mulkning uchta shaklini ifodalashga asos bo`lgan.: xususiy, jamoaviy va ijtimoiy. Ba’zan ularga aksiyadorlik (korporativ) va davlat shakllari ham qo`shimcha qilinadi. Ba’zida aksiyadorlik mulkini jamoaviy shakl deb, davlat mulkini esa ijtimoiy shakl deb hisoblashadi. Lekin bundan mohiyat o`zgarmaydi.

• 
  ixtiyoriy shakldagi mulkning namoyon bo`lishi qator omillarga bog`liq. Jumladan:
  
• 
  mehnat sharoitlari va natijalarini o`zlashtirib olish usullari;
  
• 
  mehnat sharoitlari va natijalarini tasarruf etish xususiyatlari;
  
• 
  mehnat sharoitlarini takror yaratish;
  
• 
  faoliyat turlari bo`yicha almashishning asosiy usuli;
  
• 
  natijalari qayta taqsimlash usullari;
  

Mulkchilik munosabati tarixan qanday shakllarda rivojlanganligi katta qiziqish uyg`otadi (4.1-rasm).

Жамоавий

4.1-расм. Мулк шаклларининг ривожланиши

1. 
   Mulkchilikning eng dastlabki shakli jamoaviy mulk G`arb huquqiy tizimining asos (antik taraqqiyot)ini tashkil etadi. U uchta asosiy xususiyat bilan tavsiflanadi:
   

• 
  jamoaviy mulk jamiyatga – uni to`laqonli a’zolar deb tan oluvchi indvidlar yig`indisiga tegishli;
  
• 
  jamoaviy mulkni qayta taqsimlash huquqi mutlaq jamiyatga tegishli;
  
• 
  jamoaviy mulk jamoaviy huquq normalari bilan tartibga solinadi. Jamoaviy mulkning asosiy tavsiflari quyidagilardan iborat:
  

1. 
   boshqarish (taqsimlash) ijtimoiy;
   
2. 
   egalik qilish xususiy;
   

v) jamoaviy mulk ob’ektidan voz kechish taqiqlangan;
g) ijtimoiy majburiyatlar tizimi;
d) ishlab chiqaruvchining o`z faoliyati natijalariga mulkchiligi.
Jamoaviy mulk rivojlanishi davlatchilikni yuzaga keltirgan. Ushbu bosqichida davlat majbur etish apparati sifatida hali jamiyatga qarshi turmaydi.

2.