O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

3. Mulk-korxona. Tovar almashuvining rivojlanishi rollarning yangidan
bo`linishiga dastlabki tarixiy sabab hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchining tabiiy
huquqi hisoblangan mahsulotga bo`lgan huquq ishlab chiqarish vositalarining
mulkdori – xo`jayinga o`tadi.
Xususiy mulk majburlashga asoslangan hokimiyatni hamda obro`ga
asoslangan hokimiyatni tarixning chetiga siqib chiqaradi. Mulk-korxonaning paydo
bo`lishi bilan birga yollanma xodim va xo`jayin, ishlab chiqarish vositalariga
bo`lgan mulkchilikdan mahrum etilgan va o`zining mehnat qobiliyatini sotishga
majbur bo`lgan iqtisodiy agent hamda xo`jalikning yangi xili – korxonani tashkil
etuvchi iqtisodiy agentning roli paydo bo`ladi.
Xo`jayin. Xo`jayinning shaxsiy maqsadi - qo`shimcha qiymatni olish uni
iqtisodiy samaradorlikni oshirish imkonini beruvchi barcha yangi narsalarni joriy
etishga undaydi. Xo`jayin o`ta muhim ijtimoiy-iqtisodiy missiya – iqtisodiy
faoliyatni ratsionalashtirish egasiga aylanadi.
Yollanma xodim. Xodim – bu faqat o`zining mehnat qilish qobiliyati uning
huquqining ob’ekti hisoblangan individ (ishchi kuchi). Lekin bu qobiliyat, so`zsiz,
uning o`ziga tegishli, ya’ni xodimning o`zi kimningdir huquqlarining ob’ekti
hisoblanmaydi. U: a) erkin tanlash huquqini qo`lga kiritadi va b) o`z faoliyatining
mahsulotlariga bo`lgan huquqni yo`qotadi. Xodimning ijtimoiy-iqtisodiy missiyasi
mehnatni taqsimlash samaradorligini oshirishdan iborat.