O'zbekiston Respublikasi davlat moliyaviy resusrlari va ularning manbalari ishlatilish yonalishlari

O'zbekiston Respublikasi davlat moliyaviy resusrlari va ularning manbalari ishlatilish yonalishlari

REJA:
1. Foiz stavkalari va ularga tas’ir qiluvchi omillar.
2. Inflyatsiya va real foiz stavkalari.
3. Daromadlilik stavkalari darajasiga ta’sir etuvchi asosiy omillar
Kreditning har qanday turi yoki qayd qilingan daromadga ega vosita
bo‘yicha foiz stavkasi miqdori bir qator omillarga bog‘liq. Bulardan eng
muhimlari hisob-kitob pul birligi, to‘lov muddati va kredit kelishuvi, defolt
riskidir. Ushbu omillarning har birini batafsilroq ko‘rib chiqamiz.
•Hisob-kitob pul birligi to‘lovlar amalga oshiriluvchi pul birligini o‘z ichiga
oladi. Hisob-kitob birligi bo‘lib, qoidaga ko‘ra, u yoki bu mamlakatning valyutasi
hisoblanadi: dollar, yevro, frank, funt, rubl, so‘m, peso va hokazolar. Ba’zida
birlik sifatida qandaydir bir tovar qo‘llaniladi, masalan, oltin, kumush yoki tovar
va xizmatlarning standart “savati”. Foiz stavkasi hisob-kitob pul birligiga bog‘liq
holda o‘zgaradi.
•Qayd qilingan daromadga ega bo‘lgan vosita bo‘yicha to‘lov muddati – bu
davomiyligida jami olingan summani to‘lash lozim bo‘lgan vaqt. Qisqa muddatli
instrument (vosita)lar bo‘yicha foiz
To‘lanmaslik riski qayd qilingan daromadga ega instrument (vosita)
bo‘yicha qarzning asosiy summasi yoki foizning qandaydir bir qismi qarz oluvchi
tomonidan to‘lanmaslik ehtimolini o‘z ichiga oladi. Bu riskning darajasi
qanchalik baland bo‘lsa, qarz oluvchi o‘z investorlariga uning qimmatli
qog‘ozlarini sotib olishga rozilik bildirishlari uchun shunchalik yuqori foiz
stavkasini va’da qilishi lozim.
Endi, keling, ushbu uch omil amalda qanday qilib foiz stavkasi darajasi
(o‘lchami)ga ta’sir etishini ko‘rib chiqamiz.
Foiz stavkasiga hisob-kitob pul birligining ta’siri. Qayd qilingan
daromadga ega bo‘lgan instrument (vosita) faqatgina aniq hisob-kitob pul
birligiga muvofiq risksiz, ishonchli hisoblanadi. Uning o‘zgarishi bilan foiz
stavkasi ham nihoyatda jiddiy ravishda o‘zgarib ketishi mumkin. Keling, bu
hodisani aniqroq tushuntirish uchun, nominallari turli xil valyutalarda
ko‘rsatilgan obligatsiyalarni ko‘rib chiqamiz.
Faraz qilaylik, Britaniya Qo‘shma Qirolliklarining davlat obliga-tsiyalari
bo‘yicha foiz stavkalari Yaponiyaning davlat obligatsiyalariga qaraganda ancha
yuqori va ular taxminan bir xil qoplash muddatiga ega. Mazkur toifa
obligatsiyalari to‘lanmay qolish riskidan ozod ekanligi inobatga olingan holda,
mazkur shartlar barcha investorlar Qo‘shma Qirolliklarning obligatsiyalarini
afzalroq ko‘rishiga olib kelmaydimi?
Mazkur holatda javob salbiy bo‘ladi. Chunki ushbu obligatsiyalarning
nominallari turli valyutalarda: Qo‘shma Qirollik obligatsiyalari – funt sterlingda,
Yaponiyaniki esa – iyenda aks ettirilgan. Ikki mamlakatning mazk
To‘lanmaslik riski qayd qilingan daromadga ega instrument (vosita)
bo‘yicha qarzning asosiy summasi yoki foizning qandaydir bir qismi qarz oluvchi
tomonidan to‘lanmaslik ehtimolini o‘z ichiga oladi. Bu riskning darajasi
qanchalik baland bo‘lsa, qarz oluvchi o‘z investorlariga uning qimmatli
qog‘ozlarini sotib olishga rozilik bildirishlari uchun shunchalik yuqori foiz
stavkasini va’da qilishi lozim.
Endi, keling, ushbu uch omil amalda qanday qilib foiz stavkasi darajasi
(o‘lchami)ga ta’sir etishini ko‘rib chiqamiz.
Foiz stavkasiga hisob-kitob pul birligining ta’siri. Qayd qilingan
daromadga ega bo‘lgan instrument (vosita) faqatgina aniq hisob-kitob pul
birligiga muvofiq risksiz, ishonchli hisoblanadi. Uning o‘zgarishi bilan foiz
stavkasi ham nihoyatda jiddiy ravishda o‘zgarib ketishi mumkin. Keling, bu
hodisani aniqroq tushuntirish uchun, nominallari turli xil valyutalarda
ko‘rsatilgan obligatsiyalarni ko‘rib chiqamiz.
Faraz qilaylik, Britaniya Qo‘shma Qirolliklarining davlat obliga-tsiyalari
bo‘yicha foiz stavkalari Yaponiyaning davlat obligatsiyalariga qaraganda ancha
yuqori va ular taxminan bir xil qoplash muddatiga ega. Mazkur toifa
obligatsiyalari to‘lanmay qolish riskidan ozod ekanligi inobatga olingan holda,
mazkur shartlar barcha investorlar Qo‘shma Qirolliklarning obligatsiyalarini
afzalroq ko‘rishiga olib kelmaydimi?
Mazkur holatda javob salbiy bo‘ladi. Chunki ushbu obligatsiyalarning
nominallari turli valyutalarda: Qo‘shma Qirollik obligatsiyalari – funt sterlingda,
Yaponiyaniki esa – iyenda aks ettirilgan. Ikki mamlakatning mazk
Keling, bu fikrga aniq misol keltiramiz. Faraz qiling, Siz ma’lum bir
mablag‘ni bir yil muddatga investitsiya qilishga qaror qildingiz. Yaponiya davlat
obligatsiyalari bo‘yicha yillik foiz stavkasi 3%ni, Qo‘shma Qirollik
obligatsiyalari bo‘yicha esa 9%ni tashkil etadi. Boshqa valyutaga nisbatan bir
valyutaning bahosini o‘z ichiga olgan valyuta kursi (exchange rate), 1 funt
sterling 150 iyenaga teng.
Endi, tasavvur qiling, Siz o‘z kapitalingizni iyenda qaysidir ishonchli aktivga
investitsiya qilmoqchi bo‘lgan yapon investori hisoblanasiz. Yapon
obligatsiyalarini sotib olib, Siz o‘zingizga 3%lik daromadni kafolat-laysiz. Agar
Britaniyaning davlat obligatsiyalari sotib olinsa, iyenada daromadlilik stavkasi bir
yil o‘tgandan keyin iyena va funt sterlingning almashuv kursi qanday bo‘lishiga
bog‘liq bo‘ladi.
Misol. AQSh yoki O’zbekiston davlat obligatsiyalariga mablag’ingizni
investitsiya qilmoqchisiz. Ular taxminan bir xil qaytarish muddatiga ega bo’lsin.
Ushbu obligatsiyalar nominallari turli valyutalarda ifodalangan: AQSh
obligatsiyalari dollarda, O’zbekiston obligatsiyalari – so’mda. O’zbekiston davlat
obligatsiyalari bo’yicha yillik foiz stavkasi 16 %, AQSh obligatsiyalari bo’yicha
esa 6%. Bir valyutaning boshqasi bilan ifodalangan narxini o’zida aks ettiruvchi
valyuta kursi 1 $ =9200 UZS.
Tasavvur qiling, siz o’z kapitalini so’mda qandaydir ishonchli aktivga
investitsiya qilmoqchisiz. O’zbekiston obligatsiyalarini sotib olganingizdan
so’ng, o’zingiz uchun 16% lik daromadni kafolatlaysiz. Agar AQSh
obligatsiyalarini sotib olsangiz, so’mdagi daromadlilik foiz stavkasi bir yil keyin
so’m bilan $ ning ayirboshlash kursiga bog’liq bo’ladi.
Shunday qilib, mazkur operatsiya natijasida olingan real daromadlilik
stavkasi quyidagicha bo‘ladi:
𝒎𝒅 =
𝑺
𝒙 ∗ 𝑲
𝒐
− 𝑹𝒎
𝑹
𝒎
=
𝟓𝟑𝟎𝟎𝑲
𝒐 − 𝟒𝟔𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎
𝟒𝟔𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎
Bu yerda:
𝒎𝒅 - daromadlilik stavkasi (iyen)
Bir yil davomida $ kursi ortib, 1 $ = 9680 UZSni tashkil qildi deb tasavvur
qilamiz. U holda AQSh obligatsiyalarida bo’yicha so’mda ifodalangan
haqiqatdagi daromadlilik stavkasi quyidagiga teng
𝒎𝒅 =
𝟓𝟑𝟎𝟎 ∗ 𝟗𝟔𝟖𝟎 − 𝟒𝟔𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎
𝟒𝟔𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎
= 𝟎, 𝟏𝟏𝟓𝟑𝒚 𝒐𝒌𝒊 𝟏𝟏, 𝟓𝟑%
Shunday qilib, Sizning real daromad stavkangiz 11,53%ni tashkil etadi. Bu
esa Siz aynan shunday qaytarish muddati bilan O’zbekiston obligatsiyalarini sotib
olish orqali olishingiz mumkin bo‘lgan 16%dan kamroqdir.
Foiz stavkasiga to‘lov muddatining ta’siri. Foiz stavkasiga to‘lov
muddatining qanday ta’sirini yaqqol ko‘rish uchun navbatdagi betdagi rasmga
qarang. Unda AQSh G‘aznachilik veksellarining 2019-yil 23-yanvarda holatiga
daromadlilik egri chizig‘i tasvirlangan. Daromadlilik egri chizig‘i AQSh
G‘aznachiligi tomonidan muomalaga chiqarilgan veksellarning belgilangan
daromad bo‘yicha foiz stavkalari miqdorlari va ularni qaytarish muddatlarining
o‘zaro nisbatini aks ettiradi.
Turli davrdagi iqtisodiy ko‘rsat-kichlarni solishtirish uchun tovarlar,
xizmatlar va aktivlar narxlari inflyatsiya darajasini hisobga olgan holda
to‘g‘rilanishi yoki o‘zgartirilishi lozim. Shu bois, iqtisodchilar nominal narx
nomini, ya’ni tovar va xizmatlarning Price listda ko‘rsatilgan narxini va pulning
sotib olish qobiliyatini aks ettiruvchi real narxlarni alohida farqlashadi.
Real va nominal narxlar farqlangani kabi, real va nominal foiz stavkalari ham
farqlanadi. Obligatsiya bo‘yicha nominal foiz stavkasi qarz oluvchi tomonidan
va’da qilingan va Siz bergan pulingiz evaziga olinadigan summadir. Real
daromadlilik stavkasi – bu kreditor tomonidan ishlab topilgan hamda pulning
sotib olish qobiliyati o‘zgarishi hisobga olingan holda to‘g‘rilangan yoki o‘zgartirilgan nominal foiz stavkasidir. Misol uchun, agar hisoblangan nominal foiz
stavkasi yillik 8%ni tashkil etsayu, inflyatsiya darajasi h