O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari

---

 

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT 

TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI 

RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI 

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI 

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 

QARSHI FILIALI 

TT va KT fakulteti TT 13-18- guruh talabasi 

Abdualimov Feruzning Raqamli qurilmalarni loyihalashga  

kirish fanidan 

 

MUSTAQIL  ISHI 

                               

 

 

                                                        

 

 

 

Qabul qildi:  _______G.Memonova 

                               

   Qarshi 2020 

---

 

Mavzu: Mantiqiy elementlar:asosiy mantiqiy tushunchalar, mantiqiy     

holatlar. 

 

Reja: 

1.

 

Mantiqiy elementlar va ularning ishlash prinsiplari. 

2.

 

Mantiqiy elementlar asosida turli qurilmalarni loyihalash. 

3.

 

Xulosa 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Хalq xo’jaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos  

ravishda avtomatlashtirish darajasining o’sishi elektr qurilmalari sxemalarining  

murakkablashuviga olib keladi. Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele  hisoblanadi.  

U qoidaga binoan, elektr signallarining ko’payishi, kuchayishi va bloklash uchun  

xizmat qiladi. Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas. Relening  

qo’zg’aluvchan elementlari deyiladi, tebranishdan vintli birikmalarning mexanik  

mustaxkamligi buziladi, kontaktlar kuyadi va xokazo. Shuningdek tashqi omillar,   

ya’ni xaroratning ko’tarilishi, chang, agressiv muhit ta’siri metall narsalarning  

oksidlanishiga, elektr ulanishning buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari rele juda  

hajmdor qurilma. U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi. Ular katta  

og’irlikka va inersionlikka ega.   

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari o’rniga ularning vazifasini to’la  

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qo’llaniladi. Releli va kontaktsiz sxemalarda  

signalning o’tishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi. Bu to’g’rida  

quyida tushuncha beriladi. Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy  

bog’lanishlarni o’rganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy “I” va sohta “O” bilan ish  

ko’radi. Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor: 

1. Mantiqiy ko’paytiruv, ya’ni kon’yunksiya “VA”.  

2. Mantiqiy qo’shuv, ya’ni diz’yunksiya “YoKI”.  

   

3. Mantiqiy inkor “YO’Q”.   

Axborotni qayta ishlash, raqamli aloqa va avtomatik boshqaruv tizimlarining 

ishlash tamoyili bir necha bazaviy operasiyalarning takrorlanishi yokiularning 

kombinasiyalariga asoslangan bo‟ladi. Buni amalga oshirish uchun 

“VA”,”EMAS”,”YOKI” mantiqiy elementlari, shuningdek, triggerlardan 

foydalaniladi. Mantiqiy element (ME) deb eng sodda mantiqiy operasiyalarni 

bajaruvchi elektron qurilmaga aytiladi. Mantiqiy elementlar tarkibiy tuzilishi 

hamda yasash texnologiyasiga qarab farqlanadi. Shu bilan birga ular asosiy 

parametrlari: qayta ulanish tezligi, signalning kechikish vaqti, ishchi harorat 

oralig‟i, kirishni birlashtirish koeffisiyenti va chiqishdagi yuklama qobiliyati bilan 

ham bir-biridan farq qiladi. 

Mantiqiy elementlar va ularning ishlash prinsiplari. Mantiqiy elementlar 

mantiqiy ifodalarni bajarishga mo'ljallangan bo'lib, barcha arifmetik va mantiqiy 

---

amallarni ular asosidagi qurilmalar yordamida amalga oshiriladi. Quyidagi 

rasmlarda hisoblash mashinalarida qo'llaniladigan asosiy mantiqiy elementlar va 

ularning ishlash prinsiplari keltirilgan. 

«VA» - mantiqiy ko'paytirish, «konyunksiya» elementi 

 

X va Y kirishlarga bir vaqtda “1” signali berilsa (ya'ni ulagichlar bir vaqtda 

ulansa), Z chiqishda “1” signali hosil bo'ladi (ya'ni lampa yorishadi). Kirishlardan 

birortasiga yoki bir vaqtda ikkalasiga «0» signali berilsa (ya'ni ulagichlardan biri 

yoki bir vaqtda ikkalasi ulanmagan holda bo'lsa), chiqishda «0» signali hosil 

bo'ladi (ya'ni lampa o'chgan holda bo'ladi). «VA» elementi mantiqiy funksiya 

sifatida Z = X 



 Y , hamda Z = X*Y yoki Z = X ^ Y ko'rinishlardan birortasida 

tasvirlanishi mumkin. 

  

«YOKI» - mantiqiy qo'shish, «dizyunksiya» element

 

X va Y kirishlarga bir vaqtda “0” signali berilsa (ya'ni ulagichlar bir vaqtda 

ulanmagan holda bo'lsa), Z chiqishda “0” signali hosil bo'ladi (ya'ni lampa o'chgan 

holda bo'ladi). Kirishlardan birortasiga yoki bir vaqtda ikkalasiga «1» signali 

berilsa (ya'ni ulagichlardan biri yoki bir vaqtda ikkalasi ulansa), chiqishda «1» 

signali hosil bo'ladi (ya'ni lampa yorishadi). «YoKI» elementi mantiqiy funksiya 

sifatida Z = X+Y hamda Z = X v Y kurinishlarda tasvirlanadi.  

«INKOR» - mantiqiy inkor qilish («EMAS») elementi 

---

                  

 

«INKOR» elementining chiqishidagi son uning kirishidagi songa nisbatan 

teskari kodga ega bo'ladi. «INKOR» elementi mantiqiy funksiya sifatida Y 



 X 

ko'rinishda tasvirlanadi.  

«VA – INKOR» - mantiqiy ko'paytirishning inkori elementi 

 

X va Y kirishlarga bir vaqtda “1” signali berilsa, Z chiqishda “0” signali 

hosil bo'ladi. Kirishlardan birortasiga yoki bir vaqtda ikkalasiga «0» signali berilsa, 

chiqishda «1» signali hosil bo'ladi.  

«YOKI - INKOR» - mantiqiy qo'shishning inkori elementi 

 

X va Y kirishlar bir vaqtda “0” signali berilsa, Z chiqishda “1” signali hosil 

bo'ladi. Kirishlardan birortasiga yoki bir vaqtda ikkalasiga «1» signali berilsa, 

chiqishda «0» signali hosil bo'ladi. 2. Mantiqiy elementlarni ishlab chiqarish 

texnologiyalari Raqamli hisoblash texnikasida asos elementlari bo'lib mantiqiy 

“va”, “yoki”, “inkor” elementlari xizmat qiladi. Mantiqiy elementlarni ishlab 

chiqarish texnologiyalarining bir qator turlari mavjud bo'lib, ularning har biri o'z 

yutuq va kamchiliklariga ega. Masalan: - unipolyar tranzistorlarga asoslangan 

texnologiyalar kristalda joylashgan elementlar zichligini yuqoriligi, kam quvvat 

talabligi, narxining arzonligi bilan xarkterlanadi, lekin tashqi ta‟sirlarga o'ta 

---

ta'sirchan, nisbatan tezkorligi past; - bipolyar texnologiyadagi elementlar o'ta 

tezkorligi va ishonchli ishlashi bilan xarakterlanadi, lekin elementlar zichligi kam 

va ko'p energiya talab qilinadi, tan narxi qimmat; 

 

Mantiqiy elementlar: a) «YoKI» elementi; b) «VA» elementi; c) «INKOR» 

elementi. Mantiqiy elementlarning asosiy parametrlari va xarakteristkalari. 

Mantiqiy elementning asosiy xarakteristkasi uning uzatish xarakteristkasi 

hisoblanadi.Chiqish kuchlanishining kirishlardan biridagi kuchlanishga 

bog‟liqligiga uzatish xarakteristkasi deyiladi.Bunda qolgan kirishlardagi 

kuchlanish o‟zgarmas bo‟lishi kerak. Mantiqiy elementning turiga qarab, uzatish 

xarakteristkasining ko‟rinishi ham turlicha bo‟ladi. MElar invertirlovchi va 

invertirlamaydigan MElarga bo‟linadi. Invertirlovchi MEning chiqishida kirish 

signaliga nisbatan invers (teskari) signal olinadi. Masalan: «EMAS», «VA-

EMAS», «YoKI - EMAS» amallarini bajaruvchi MElar invertirlovchi MElarga 

kiradi. Invertirlanmaydigan MEning chiqishida kirish signaliga mos (to‟g‟ri) 

signal olinadi.Masalan: «VA», «YOKI» MElari invertirlamaydigan MElar 

hisoblanadi. 

Mantiqiy elementlar asosida turli qurilmalarni loyihalash. Raqamli hisoblash 

texnikasining asosiy qurilmalaridan biri – summatordir. Bir razryadli ikkilik 

sonlarni qo'shish uchun qo'llaniladigan «Yarim summator» sxemasini loyihalash 

jarayonini ko'rib chiqamiz: Berilgan “a” hamda “b” bir razryadli ikkilik sonlarni 

qo'shish natijasida “s” - yig'indi razryadi va “p”- o'tish razryadi hosil bo'ladi. “a” 

va “b” bir razryadli qo'shiluvchilardan faqat bittasi «1» ga teng bo'lsa, yig'indi 

razryadi s=1 bo'ladi va “a” va “b” bir vaqtda «1» ga teng bo'lgandagina p=1 

bo'ladi. Shu holatlar uchun mantiqiy funksiyalar quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi: s 

---



 a&b 



a &b, p 



 a&b Bir razyadli yarim summator sxemasini shu ifodalarga mos 

ravishda mantiqiy elementlar asosida qurish mumkin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

Foydalanilgan adabiyotlar: 

1.

 

 Abdullaеv M.M., Nazarov X.N., Abdullaеva S.B., Tolipov A.R., 

Matyoqubov N.R. “Hisoblash tеxnikasi va boshqarish sistеmalarining 

elеmеntlari va qurilmalari”. Ma'ruzalar matni. Toshkent 2011. 

2.

 

www.ziyonet.uz

 sayti 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

Xulosa: 

Ushbu ishni bajarish mobaynida mantiqiy elementlar, ularning qo’llanilish 

sohalari haqida keraklicha nazariy bilimlar olinib amaliyotda qo’llash uchun yetarli 

bo’ldi deb hisoblayman. Chunki hozirgi kunda ham mantiqiy elementlardan har 

sohada foydalaniladi.