O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti individual loyiha Mavzu

Narx turlari. Narx siyosati.

---

Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx turli va har xil ko‘rinishlarda amal qilib
boradi. Bunda narxlar taʼsirining kuchliligi ulardan omilkorona foydalanishni
talab etadi. Iqtisodiyotning turli soxalaridagi va tarmoqlardagi ishlab
chiqarish
va
sotish
sharoitlarini xilma-xilligi
hamda
bozor
munosabatlarining rivojlanishi darajasidagi farqlar narx turini farqlash
zaruriyatini keltirib chiqaradi. Iqtisodiyotda amal qilib turgan barcha narx
turlari narx tizimini tashkil qiladi. Narx tur-larini quyidagi chizmada ko‘rish
mumkin. Bu chizma A.O‘lmasov, M.Sharifxo‘jayev-larning Iqtisodiyot
nazariyasi darsligi kitobidan namuna tariqasida olinib tuzilgan
4
Har bir narx maʼlum maqsad va vazifalarni bajarib boradi. Narxlarni turli
bo‘lishi iqtisodiyotni va avvalo tovar-pul munosabatlarini qulay keng
rivojlantirish va olib borish uchun qo‘llaniladi. Bu narxlar asosida bir
tomondan aholini manfaati ko‘zlansa, ikkinchi tomondan ishlab chiqarishni
yanada rivojlantirish, xo‘jalik subʼektlarini daromadga ega bo‘lishga
imkoniyat yaratib berishdan iboratdir. Masalan ulgurji narxlar ishlab
chiqaruvchilar tomonidan katta partiyadagi tovarlar bir yo‘la ko‘tarasiga
sotilganda
narxlar ishlab chiqaruvchilar va taʼminot-sotish tashkilotlari
harajatlarini qoplashi hamda ularning maʼlum miqdorda foyda ko‘rishini
taʼminlashi zarur. Bunday narxlar tovar birjalarida, savdo uylarida yoki
sotuvchi bilan xaridorning bevosita aloqasida qo‘llaniladi, ular kontrakt
(shartnoma) shaklida bo‘ladi.
Demping narx bozorda o‘z mavqeini mustahkamlash va raqiblarini siqib
chiqarish uchun firmalar maxsus narxdan foydalaniladiki, ular demping narx
yoki bozorga kirib olish narxi deb ataladi. Bunda bozorda raqobat
maqsadlarida o‘ta past narxlar ishlatiladi, u raqiblarini siqib chiqarib o‘z
o‘rnini egallashda qo‘llaniladi. Lekin bu narx raqibni sindirishga qaratilganligi
sababli u davlat tomonidan taqiqlanadi. Shuning uchun firmalar uni yashirin
qo‘llaydilar va bu ish rasmiy narxning bir qismini kechib yuborish shaklida
bo‘ladi. Sotish hajmini o‘zgartir-masdan yuqori foyda olishga erishish uchun
firmalar nufuzli narxdan foydalaniladi. Bu narxni qo‘llash uchun bozorda
raqobat cheklangan bo‘lib monopol vaziyat
mavjud bo‘ladi. Mazkur
vaziyatda talab narxga bog‘liq bo‘lmaydi, shu sababli narxning ko‘tarilishi
tovar sotilishining keskin kamaytirmaydi. Bunday narx aholining yuqori
daromad oluvchi qatlamiga mo‘ljallangan narxdir. Supermarket savdo uylarida
sotiladigan mahsulotlar narxi ancha yuqori bo‘lib ular asosan nufuzli odamlar
uchun mo‘ljallangandir. Erkin narx – bu talab va taklif asosida vujudga
keladigan bozor narxlaridir. Bozor sharoitida erkin narx jamiyat va bozor
munosabatlarini uyg‘unlashtirib boradi, talab bilan taklifni bir-biriga bog‘laydi,
isteʼmolchi va sotuvchilar manfaati qondiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
narxlarni erkinlashtirish iqtisodiy isloxotlarni eng asosiy yo‘nalishlaridan biri
bo‘lib, isloxotlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibat-lari ko‘p jixatdan
shu
4
А. Ўлмасов, М. Шарифхўжаев “Иқтисодиёт назарияси” дарслик. Тошкент. “Меҳнат” 1995 й. 307-бет.

---

muammoning hal etilishiga bog‘liq bo‘ladi. Chakana narx aholi ehtiyojlarining
shakllanishiga taʼsir ko‘rsatadi hamda talab bilan taklifning o‘zaro muvofiq
bo‘lishiga ko‘maklashadi. Narxlarning pasayishi tovarlarga bo‘lgan talabning
oshishiga olib keladi. Talab bilan taklifning umumiy muvozanatli mos kelishi
ishlab chiqarish darajasiga, mahsulotlarni realizatsiya qilish, narxlar darajasiga
xamda is-teʼmolchilarning pul
daromadlari va jamg‘armalari
belgilab
beradigan to‘lov qobiliyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Chakana narxlar tovarlarni
taklif qilish bilan talab o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘g‘in vazifasini bajaradi.
Bozor iqtisodiyoti ko‘lami jihatidan olinganda narxlar mintaqaviy-hududiy,
milliy va xalqaro narxlarda mavjud bo‘ladi. Hududiy narx faqat maʼlum
hududiy bozorga xos bo‘lib, shu hudud doirasidagi omillar taʼsiridan hosil
bo‘ladi. Milliy bozor narxi bir mamlakat doirasida amal qiluvchi va ularning
xususiyatini aks ettiruvchi narxlardir. Milliy narx xarajatlarini, milliy bozordagi
talab va takliflarni, tovar nafliligini uning qanchalik qadrlanishini hisobga oladi.
Jahon narxi muayyan tovarga ketgan bay-nalminal xarajatlarni, tovarning
jahon andazasi talabiga mos kelish darajasini hamda halqaro bozordagi talab
va taklif nisbatini hisobga oladi.
Mamlakat iqtisodiyotida narxlar turli bo‘lishi bilan ular bir-biri bilan o‘zaro
bog‘langan, chunki ishlab chiqarishda juda ko‘p resurslar ishlatiladi, ularni
har biri o‘z narxiga ega, shuning asosida narx nisbati yoki narx pariteti
degan tushuncha kelib chiqadi. Paritet - degan so‘zni maʼnosi o‘zaro
munosabatda ikkala tomonning tengligi, biron masalani hal qilish vaqtida
tomonlarning teng huquqli vakolatligidir. Demak, iqtisodiyot yagona bir
xo‘jalik bo‘lishi bilan birga ishlab chiqarishda juda ko‘p resurslar, yaʼni neft,
ko‘mir, metal va boshqa buyumlar ishlatiladi va ularni asosida tayyor
mahsulot narxi shakllanadi, bunda narxlar nis-batda bo‘ladi.
Amalda hozirgi davrda tovar-pul munosabatlari keng rivojlangan sharoitda narx
turlari qatorida tijorat narxlari, netto narx, o‘zgaruvchan narx, sotuvchi narxi,
xaridor narxi, maqsadli narx, garov narxlari ham ishlatiladi.
Prezident
I.A.Karimov
o‘zining
«O‘zbekiston-iqtisodiy
isloxotlarni
chuqurlashtirish йўлида» asarida, «Narxlarni erkinlashtirish – iqtisodiyotni
islox qilishning eng asosiy muammolaridan bo‘lib, islox qilish jarayonlari
qaysi yo‘ldan borishi, qanday ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi ushbu
muammoni hal etishga tamoman боғлиқ»
5
deb ko‘rsatgan.
Respublika iqtisodiyotini isloh qilishning o‘ziga xos talablari, mamlakatdagi
vaziyat va aholining turmush darajasi hisobga olinib, narxlarni asta-sekinlik
bilan bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo‘li
tanlab
olindi. Aholini
himoyalash maqsadida cheklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari
narxlarining chegarasi belgilab qo‘yildi, ayrim turdagi xizmatlarning eng
yuqori tariflari joriy qilindi. 1991-1994 yillarda respublikamizda narxlarni
erkinlashtirishda jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu davr mobaynida amalda
hamma turdagi xom-ashyo va tayyor mahsulotning oldindan belgilab qo‘yilgan
5
И.А.Каримов “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларини чуқурлашти-риш йўлида” Т. “Ўзбекистон” 1995
йил 89-бет.

---

narxlaridan erkin narxlarga o‘tildi, hamma isteʼmol mollarning narxlari
ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat nazorati butunlay bekor qilindi.
Respublika Vazirlar
Mahkamasining «Narxlarni
erkinlashtirish
chora-
tadbirlari to‘g‘risida”ga qaroriga muvofiq 1992 yil 10yanvardan boshlab
O‘zbekistonda keng doiradagi ishlab chiqarish texnika vositasi bo‘lgan
mahsulotlari, ayrim turdagi
xalq isteʼmol mollari, bajarilgan ishlar va
xizmatlarning kelishilgan erkin narxlari va tariflariga o‘tildi. 1993yilda qatʼiy
belgilangan va tartibga solib turiladigan narxlarda sotiladigan tovarlar va
ko‘rsatiladigan xizmatlarning ro‘yxati ancha qisqardi. 1993 yilda narxlarni
erkinlashtirishning hususiyati shundan iborat bo‘ldiki, bu bosqichda
kelishilgan ulgurji narxlarni davlat tomonidan tartibga solish batamom
to‘xtatildi.
1995 yil oktabr-noyabr oylari narxlarni erkinlashtirish jarayonida muhim
bosqich bo‘ldi. Bu davrda xalq isteʼmol mollari asosiy turlarining narxlari
erkin qo‘yib yuborildi, transport va kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi.
Erkin narxlar asosida belgilanadigan bo‘ldi. Iqtisodiyotning isloh qilishning
birinchi bosqichi narxlarni to‘la erkinlashtirish bilan tugadi.
Kundalik turmushda xarid qilinadigan tovarlar va xizmatlar narxning oshishi,
narxlarning o‘zgarishi bevosita «minimal ro‘zg‘or халтаси» ni to‘lishiga taʼsir
qiladi. «Minimal ro‘zg‘or халтаси» -muayyan davr ichida mahsulotlar va
xizmatlar narxi to‘plamidan iborat bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prizidenti I.A.Karimov Oliy Majlis Qonunchilik
palatasi va senatining
qo‘shma majlisdagi maʼruzasida «...aholi
daromadlarining o‘sishi narx-navoning ko‘tarilishiga yaʼni inflyasiyaga olib
kelmasligi лозим»
6
deb taʼkidlab o‘tgan. Narxlar stabil bo‘lishini taʼminlash
muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega. Xukumatimizning
aholi
daromadlarini o‘sib borishini taʼminlashga katta eʼtibor berib kelinmoqda.
Asosiy tayanch tushunchalar.
Narx – iqtisodiy kategoriya
Narxni shakllanishida taʼsir qiluvchi omillar: qiymat, talab va taklif, raqobat
naflik.
Narx turli – tuman: ulgurji narxlar, chakana narxlar, demping narxlar, nufuzli
narx, erkin narx va boshqalar.
Erkin narxlar – talab va taklif taʼsirida shakllanadigan narxlardir.
Nufuzli narx – aholi yuqori daromad oluvchi qatlami xarid qiladigan
tovarlarni sotishda qo‘llaniladi.
Narx diapazoni narxlar oralig‘idagi farqning puldagi ifodasi.
Mahalliy narx.
Milliy narx.
Hududiy, mintaqaviy narx.
6
И.А.Каримов “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаш-тириш ва янгилаш, мамлакатни
модернизация ва ислоҳ этишдир”. Олий Мажлис Қо-нунчилик палатаси ва Сенатнинг қўшма
мажлисидаги маърузаси. “Халқ сўзи” газетаси 2005 йил 29 январь.

---

Tijorat narx.
Narxning asosi bu ijtimoiy zaruriy meщnat tashkil etadi. Tovar ishlab
chiqaruvchilarning tovarda gavdalangan va unda moddiylashgan ijtimoiy
meщnati – bu qiymatdir. Tovar qiymatining meʼyori uni ishlab chiqarish uchun
zarur bыlgan ijtimoiy zaruriy meщnat miqdori bilan belgilanadi, ijtimoiy normal
sharoitda mamlakat bыyicha ыrtacha meщnat maщorati va shiddati darajasida
tovar ishlab chiqarish uchun ketadigan ijtimoiy zaruriy ish vaqi bilan ыlchanadi .
Tovar qiymatining meʼyori uni ishlab chiqarishga sarflangan meщnat miqdoriga
tы\ri proporsional, meщnat unimdorligiga esa teskari proporsionaldir. Щozirgi
vaqtda bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan narx(baщo)larning
shakllanishi takomillashib, ular borgan sari tovarga sarflangan ijtimoiy zaruriy
meщnat xarajatlariga yaqinlashadi. Ammo ular orasidagi farq tovar turlari
bыyicha talab va taklif, bozor konyukturasi va ijtimoiy щimoya omillarini
щisobga olgan щolda saqlanib qoladi. Uning darajasi maщsulot ishlab chiqarish
va sotish uchun ketgan xarajat щisoblanadi. Narx(baщo) iqtisodiy mazmuniga
kыra ishlab chiqarish xarajatlari foyda va soliqlardan iborat. Narx(baщo)ning
asosiy elementi ishlab chiqarish xarajatlari yoki tannarx tashkil etadi. Tannarx
muщim iqtisodiy kategoriya щisoblanib , tadbirkorlik faoliyatini
muvaffaqqiyatli olib borishning asosiy shartlaridan biri щisoblanadi. Tannarx
darajasi tadbirkorlik faoliyati moliyaviy natijalariga tы\ridan-tы\ri taʼsir etadi. 8
Tannarx-maщsulot ishlab chiqarish va sotish uchun ketgan barcha xarajatlarning
pul kыrinishidagi ifodasidir. Tannarx tarkibiga barcha ishlab chiqarish
xarajatlari, ishchi kuchi, asosiy vositalar eskirish, xom ashyo va materiallar sarfi
kiradi. Щozirgi sharoitda maщsulot tannarxi erkin bozor narx(baщo)larining 50
foizdan orti\ini tashkil etmoqda. Iqtisodiy adabiyotlarda maщsulot tannarxi
davlat щokimiyat organlari tomonidan belgilangan qoida va normativlar
bыyicha kalkulyasiya tuzish yыli bilan aniqlanadi . Amaliyotda maщsulot
tannarxi iqtisodiy elementlari va kalkulyasiyasi moddalari bыyicha
klassifikatsiyalanadi. Iqtisodiy elementlari bыyicha xarajatlar quyidagilarga
bыlinadi: - xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar; - yokil\i va energiya; -
amortizatsiya ajratmasi; - ish xaqi va ijtimoiy su\ыrtaga ajratma; - transport
xarajatlari; - boshqa xarajatlar. Iqtisodiy elementlar bыyicha xarajatlarning
turlarinishi maщsulotlar tannarxi tuzilishini tыla bilish imkonini beradi, korxona
iqtisodiyotini yuksaltirish strategiyasini ishlab chiqishda aloщida aщamiyat kasb
etadi. Kalkulyasiya moddalari bыyicha xarajatlarni turlanishi uning tarkibini
xarajat yыnalishlari va yuzaga kelishi joylari bыyicha baщolash imkonini beradi.
Ular aniq bir maщsulot turlari va navi bыyicha tannarxni klassifikatsiya qilishda
qыllaniladi. Tannarx kalkulyasiyasi moddalari bыyicha quyidagi moddalardan
iborat bыladi. Jumladan - tы\ri material xarajatlari; - texnologik maksadlar
uchun yoqil\i va energiya; - tы\ri maksad sarflari shu jumladan asosiy ish щaqi;
- ishlab chiqarishga oid yondoshma meщnat sarflari; - ishlab chiqarish
aщamiyatidagi yondoshma xarajatlar , shu jumladan asosiy ishlab chiqarish
fondalari amortizatsiyasi; - kelgusi davr xarajatlari. Kalkulyasiya usuli
yordamida sex ishlab chiqarish va tыla tannarxni aniqlash imkoniga ega
bыlamiz. Odatda kalkulyasiya aloщida bir maщsulot birligiga yoki jami tovar

---

maщsuloti щajmiga tuzilishi mumkin. Ishlab chiqarilayotgan maщsulotlar
tannarx kalkulyasiyasini tuzib chikishda normativ usuldan keng foydalaniladi. U
maщsulot birligiga progressiv (il\or) norma va normativlarni joriy etishga
asoslangan. Uning afzalligi iqtisodiyotda foydalanishi qulayligigina emas balki,
manbalardan oqilona foydalanishga undashi щamdair. Foyda - narx(baщo)ning
ajralmas muщim elementidir. 9 Foyda muщim iqtisodiy kategoriyalarning biri
щisoblanib, qыshimcha maщsulotning bir shaklidir. Korxona (birlashma)
tarmoq va butun xalq xыjaligi ishlab chiqarishning tadbirkorligi faoliyatining
umumlashtiruvchi kыrsatkichidir. Foyda daromadning bir qismi щisoblanib,
barcha mamlakatlar davlat budjetining daromadlarini asosiy qismini tashkil etadi
yaʼni davlat budjetining asosiy manbai foydadan ajratmalar va tыlovlar
щisoblanadi. Bundan tashqari foyda miqdorining ortishi ishlab chiqarishning
samaradorligini щam ifodalaydi. Foydaning miqdori bir qator muammolarni щal
etilishini щam taʼminlaydi: - korxonaning moliyaviy aщvoliga baщo berish; -
iqtisodiy ra\batlantirish fondlarini tashkil etish imkoniyatlarini aniqlash; - davlat
budjeti daromadlarini shakllanishini taщlil etish; - yuqori organ majburiyatlarini
bajarilishini taʼminlanishini baщolash. Щozirgi kunda foyda tadbirkorlik
faoliyati subʼektlarida yalpi ichki maщsulot qiymati bilan uni ishlab chiqarish va
sotish xarajatlari ыrtasidagi farq sifatida aniqlanmoqda . Agar ishlab chiqarish
va sotish xarajatlari yalpi ichki maщsulot qiymatidan ustun bыlsa, bu щolatda
foyda ыrniga zarar kыriladi. Narx(baщo) ni shakllanishiga taʼsir etuvchi omillar
bыlib, iqtisodiy qonunlar xizmat qiladi. Jumladan talab va taklif qonuni, qiymat
qonuni, jam\arma qonuni va щokazo. Narx(baщo) organlari bu tadbirkorlik
subʼektlari va davlat щokimiyat organlari щisoblanadi. Narx yuzasidan yagona
davlat siyosatini olib boradi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida
narx(baщo)lar erkin ravishda ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) va isteʼmolchi(sotib
oluvchi) orasida teng щuquqli asosda belgilanadi. Asosiy turdagi strategik
aщamiyatga ega bыlgan maщsulotlarga davlat щokimiyat organlari tomonidan
qatʼiy narx(baщo)lar belgilanadi. Masalan: rangli metall, neft, va neft
maщsulotlari, paxta xom ashyosi, don va boshqalar. Yuqoridagi organlar
narx(baщo)larni belgilash bilan bir qatorda, ular tartibi yuzasidan nazorat щam
olib boradi. Narxni shakllanishi ыz ichiga narxlarni shakllanib borish jarayoni
va vaqti-vaqti bilan qayta kыrib turishi, narxlar nisbatini vujudga kelishini oladi.
Odatda narxlar shakllanishi bыyicha 2 xil yыl bilan amalga oshiriladi. Birinchi:
stixiyali erkin bozorda narxlarning vujudga kelishi; 10 Ikkinchi: narxlarni rejali
asosda belgilanib, qaytadan ыzgartirib turilishi. Birinchi usul asosan stixiyali,
tartibsiz bozor iqtisodiyotiga xosdir . Bunday usulda narx(baщo)larni
shakllanishi respublikamiz iqtisodiyotining markazlashgan rejali boshqaruv
davridan odingi davrlarda bыlgan. Ikkinchi usul tartibga solinadigan bozor
iqtisodiyotida keng ishlatiladi. Unga ыtgan markazlashgan rejali boshqarish
davrini misol qilib olishimiz mumkin. Щozirgi iqtisodiyotni erkinlashtirish
sharoitida щar ikkala usul birgalikda amal qiladi, lyokin ular orasidagi nisbat
davrga qarab ыzgarib turishi mumkin. Bu narx shakllanishidagi omuxta (aralash)
uslub щozirgi bozor iqtisodiyotiga xosdir. Narxlar shakllanshininig asosiy
mezoni sifat щisoblanadi. Narxlar qiymat atrofida, undan past yoki yuqori

---

ыrnatiladi , lyokin undan uzilib qolmaydi. Narxni shakllanishi uning turiga
qarab щar xil bыladi. Bozordagi erkin narxlarni щech kim yuqoridan
belgilamaydi , ular ishlab chiqaruvchi bilan istemolchi orasida kelishuv asosida
tashkil topadi. Amalda sotuvchi narxi щaridor narxi yoki ularning orali\idan
narx tashkil topadi. Turli korxonalar va tashkilotlarning oldi-sotti narxi щam
kelishuv asosida oldindan belgilanadi. Narx bir markazdan belgilanganda u
rejaga kiritiladi va uni щech kim ыzgartirmaydi. Bu yerda dastavval ishlab
chiqarish muomila xarajatlari щisoblanib chiqariladi , sыngra kancha sof
daromad olishligi aniqlanadi va nixoyat narxlar kanday ijtimoiy vazifani
bajarishligi щisobga olinadi. Narxlar ыrnatilganda ular orasidagi nisbat щisobga
olinadi, erkin bozor ulgurji-erkin bozor chakana, eksport-import narxlari,
shuningdek turli tovarlar narxi orasidagi nisbatlar. Narxlar katiy va ыzgaruvchan
belgilanadi. Narxlarni davlat tomomnidan takdim etilganda faqat ularning
yuqori chegarasi belgilab quyilishi mumkin . Ishlab chiqarilgan tovarlar
turlarining keskin ortib ketishi, narxlarni markazlashgan tartibda belgilanishiga
imkoniyatni kamaytiradi. Yaʼni щar bir maщsulot bыyicha narxning bazasi,
xarajatlarni tыla aniqlash imkoniyatini chegaralaydi va markazdan turib narxlar
belgilashga tыsiqlik qiladi. Oqibatda narxlar shakllanishi jarayonini
demokratiyalashni taqozo etadi. Bu ыz navbatida yuqoridagi vazifa tovar ishlab
chiqaruvchilar va istemolchilar vazifasiga aylanib qoladi. Bozor sharoitida щam
davlat buyurtmasi tovarlariga davlat tomomnidan baщo beligilanishi saqlanib
qoladi. Shuni esdan chiqarmaslik lozim, baribir bozordagi narx-navo щisobga
olib boriladi. Narx(baщo) davlat iqtisodiy siyosatining muщim obʼektlaridan biri
ekanligini aytib ыtganmiz. 11 1.2. Narx(baщo) funksiyalari. Narx(baщo) davlat
iqtisodiy-siyosatining muщim obʼektlaridan biri щisoblanib, u щozirgi sharoitda
quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: Ø Ыlchov mezoni; Ø Ra\batlantiruvchi
funksiyasi; Ø Taqsimlash funksiyasi Ø Mutanosiblik va iqtisodiyotdagi
muvozanatni taʼminlash. Narx(baщo)ning bosh funksiyasi bu ыlchov mezoni
щisoblanib uning yordamida ishlab chiqarilgan maщsulotlar щajmi aniqlanadi .
Mamlakat miqyosida yaratilgan yalpi ichki maщsulot , milliy daromad щajmini
belgilashda bosh rolni ыynaydi. Bu yerda ishlab chiqarilgan maщsulotlar
щajmini qiymat shaklda aniqlashda amaldagi va ta qqoslama narxlardan
foydalaniladi. Amaldagi narxlar joriy davrga tadbirkorlik faoliyatini yakuniy
natijalarini ifodalashda keng foydalanilgan bыlsa, solishtirma narxlar ishlab
chiqarish dinamikasini щarakterlashda foydali щisoblanadi. Bundan tashqari
narxlar darajasi aщoli turmush darajasini belgilovchi omillardan biri щisoblanib,
uning darajasi aщoli sotib olish qobiliyati ыzgarishiga tы\ri taʼsir etadi.
Narxning pasayishi aщolini real foydalangan daromadlari ortishini bosh omilidir.
Narx(baщo)ning yana bir muщim funksiyasi – bu ra\batlantirishdir. Biz bu
funksiyani quyidagi щolatlarda yaqqol kыramiz: Ø Narx(baщo) darajasini tovar
ishlab chiqaruvchilarni manfaatdorligiga tы\ridan tы\ri bo\liqligiga; Ø Yuqori
sifatli maщsulotlar ishlab chiqarishga intilishida; Ø Narx(baщo) pasayishini
aщoli sotib olish qobiliyatini ortishiga olib kelishida. Bыlarning barchasi
maщsulot ishlab chiqarishni yanada yuksaltirishga , sifatini yaxshilashga,
raqobatbardoshliligini orttirishga oxirgi natijada ishlab chiqarish saloщiyatini

---

ortishi va imkoniyatlardan foydalanishni yaxshilanishiga olib keladi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida narx(baщo)ning taqsimlash va qayta taqsimlash
funksiyasini davlat \aznasini tuldirishning manbai щisoblangan soliqlarni
narx(baщo ) tarkibiga kiritilganligida kыrishimiz mumkin. Bu yerda narx(baщo)
mexanizmi orqali soliqlar undirib davlat \aznasida jam\ariladi va ushbu
jam\arma evaziga unimsiz soщa sarf-xarajatlari moliyalashtiriladi. Masalan:
qыshilgan qiymat soli\i erkin bozor baщolarining muщim tarkibiy
elementlaridan biridir. Щozirgi kunda davlat budjeti daromadlarining yarmidan
orti\i щar xil turdagi soliqlar va yi\imlar ulushiga tы\ri kelmoqda. 12 Narx(baщo)
mexanizmi yordamida iqtisodiyotda yuzaga kelgan mutanosibliklar tartibga
solib turiladi. Bunga ishlab chiqarilgan maщsulotlar miqdori keskin ortib ketgan
sharoitda narx(baщo)ni pasaytirish, bozorda maщsulotlarga taqchillik yuzaga
kelganda narx(baщo)ni ortishi strategiyasidan foydalanishni yaqqol misol kilib
olishimiz mumkin. Bundan tashqari meщnat bozorini tartibga solishda ish
щaqining quyi chegaralarini davlat tomonidan belgilanishi щam yana bir misol
bыla oladi. +iymat qonuni – tovar ishlab chiqarishning obʼektiv iqtisodiy qonuni
щisoblanib, u tovar ishlab chiqaruvchi va isteʼmolchilar ыrtasidagi aloqalarni,
tovar ishlab chiqarish sharoitida ijtimoiy meщnatni taqsimlash va
ra\batlantirishni tartibga soladi. +iymat qonunida – tovarlarni ishlab chiqarish va
ayirboshlash asosida ularning qiymati yotishidir. +iymatning miqdori esa ыz
navbatida ijtimoiy zaruriy meщnat xarajatlari bilan belgilanadi. Meщnatning
tabiiy ыlchovibu vaqtdir . Ammo tovar qiymatini vaqt emas , balki ijtimoiy
meщnat yaratadi, yaʼni qiymatning miqdori u yoki bu ishlab chiqaruvchining
yakka meщnati xarajatlari bilan emas, ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan ыlchanadi.
Ijtimoiy zaruriy ish vaqti K.Marks taʼbiri bilan aytganda , ishlab chiqarishning
mavjud ijtimoiy meʼyordagi sharoitda va shu jamiyatda meщnat maxorati va
jadallashuvining ыrtacha darajasida biron istemol qiymatini yaratish uchun talab
kilinadigan ish vaqidir. Sobik ittifoq davrida talab va taklif qonunining amal
qilish sharoiti cheklangan, sababi bu davrda bozor munosabatining ыzi
chegaralanib, goyat past(sust) rivojlangan. Bugungi Mustakil Uzbyokistonning
bozor iqtisodiyotiga ыtishi talab va taklif qonunining tыlaqonli amal qilishiga
keng yыl ochib berdi. Talab va taklif qonuni – bozor iqtisodiyotining obʼektiv
iqtisodiy qonuni щisoblanadi . U tovarlarga bыlgan talab va tovarlar taklifi
orasidagi muntazam va uzviy bo\liqlikni aks ettiradi. Talab va taklif qonuniga
kыra, bozordagi talab va taklif faqat miqdoran emas , balki, uzining tarkibi
jixatdan щam mos kelishi kerak va shundagina bozordagi muvozanatga
erishiladi. Ыz navbatida talab va taklif qonuni kotib qolgan ыzgarmas
boglanishlarni emas, balki, щam talab, щam taklifning elastik ыzgaruvchan
bыlgan sharoitida ular orasidagi muvozanat saqlanishini va ularga taʼsir etuvchi
omillarning щar xil yunalishda щarakat qilishini anglatadi. Talab va taklif
qonuni ishlab chiqarish qonuni bыlmay, u ayirboshlash qonuni щisoblanadi. Uni
yordamida bozordagi munosabatlar moщiyatini, bozorning uzidagi ыzgarishlar
sabablarini asosan anglab olish mumkin. Shuni unitmaslik kerakki talab va taklif
qonuni ishlab chiqarishga befarq bыlmaydi va uni ыzgarishiga talab orqali taʼsir
utkazadi. Щozirgi kunga kelib, ushbu qonun bozorni tartibga soluvchi asosiy

---

kuch darajasiga kыtarildi, uning mazmuniga kыra bozordagi ыzgarishlar darщol
ishlab chiqaruvchilarga yetkazilishi kerak. 13 Bozordagi talab va taklifning
nisbatiga qarab ishlab chiqarishning strategiyasi belgilanadi, usish surʼatlari va
strukturasi aniqlanadi. Mazkur qonun uzida bozor munosabatlarining
moщiyatini tыla aks ettiradi , uni bilish, tushunish va undan ыz ыrnida
foydalanish bozor iqtisodiyotini boshqarishda muщim aщamiyat kasb etadi.
Jamiyat talab va taklif qonunidan bozor muvozanatiga aloqador omillarga taʼsir
kыrsatish orqali foydalanadi. Bozor iqtisodini tartibga solish uchun jamiyat talab
va taklif qonuni nimani takazo etishini щisobga olishi zarur, uni talabiga binoan
tovarlar ishlab chiqarish va ayrboshlashni tashkil etish zarur . Bozor muvozanati
buzilsa, jamiyat uni tiklash chora-tadbirlarini kыradi, jamiyat talab va taklifni
shakllantiruvchi omillarga taʼsir etib ularning muvozanatini taʼminlash mumkin.
1.3. Markazlashtirilgan rejali boshqarish sharoitida narx(baщo) shakllanishi
tizimining kamchiliklari. Markazlashtirilgan rejali boshqarish sharoitida
narx(baщo ) davlat baщo organlari tomonidan markazlashgan tartibda qatʼiy
belgilangan. Davlat baщo organlari mamlakat miqyosida yagona baщo
siyosatini olib borgan . Yaʼni tovar va xizmatlar baщosi belgilangan va baщo
tartibini saqlash yuzasidan doimiy nazoratni olib borgan. Sobiq ittifoqni sыngi
1988-1990 yillardagi mamlakat miqyosida yuzaga kelgan salbiy щolatlarda
baщo mexanizmidagi kamchiliklarning щam ыrni bor. Ushbu kamchiliklar
jumlasiga:
1.Baщoni
shakllantirishda
ijtimoiy
zaruriy
meщnatga
asoslanmaganlik. 2.Baщo siyosati yuzasidan tыla davlat xukmronligi. 3.Baщoni
shakllantirishning metodologik asoslariga yetarli eʼtibor qaratilmaganligi yoki
ayrim tamoyil-prinsiplarga amal qilmaslik. 1. Baщoni shakllantirishda uning
asosi щisoblangan ijtimoiy zaruriy meщnatga yetarli darajada eʼtibor
berilmaganlik yoki markazlashgan boshqaruv sharoitida eng kam sarfni ijtimoiy
zaruriy baza deb olinishi. 2. Baщoni shakllantirishning metodjologik asoslariga
yetarli eʼtibor qaratilmaganligi yoki ayrim (prinsip)larning qыpol ravishda
buzilishi. Ayniqsa ilmiylik prinsipi. 3.Baщo siyosati yuzasidan tыla davlat
щukmronligi. Markazdan turib ayrim maщsulotlarga qiymatdan yuqori,
ayrimlargiga qiymatidan past baщo belgilanishi. 4.Baщoni shakllantirishda
iqtisodiy qonunlar rolining susayishi. Talab va taklifni yetarli darajada щisobga
olinmaganligi. 5.Foydani narx (baщo) tarkibiga normativ asosda kiritilishi yoki
ishlab chiqaruvchilarni doimiy foyda bilan kafolatlanganligi. 6.Atrof-muщit
muщofazasi manabaalaridan oqilona foydalanish masalalariga baщo mexanizmi
taʼsirining yetarli darajada emasligi. 14 Yuqoridagi kamchiliklarning barchasi
pirovard natijalarga kelib , ishlab chiqaruvchi va isteʼmolchilarda manbaalaridan
samarali foydalanishga qiziqishini susayishiga , tovarlarga talab va taklif
orasidagi muvozanatni buzilishiga, ishlab chiqarlayotgan maщsulotlarning sifati ,
raqobatbardoshligi pasayishiga, xыjasizlik, atrof-muщit ifloslanishi kabi salbiy
oqibatlarni yuzaga kelishiga olib keldi. 1.4. Narx(baщo)---bozor iqtisodiyotiga
ыtish sharoitida boshqaruvning asosiy dastagi. Narx (baщo)-- bozor
iqtisodiyetiga ыtish sharoitida boshqaruvning asosiy dastaklaridan biri bыlib
xizmat qiladi va mamlakatimiz miqiyosida keng tusda amalga oshirilayotgan
iqtisodiy isloщotlarni muvaffaqiyatli bajarilishini taʼminlashga xizmat qiladi.

---

Narx (baщo) iqtisodiyotidagi ijobiy siljishlar va bosh rolni ыynaydi. Mamlakat
miqyosidagi barcha makriqtisdiyot muammolarni xal etishda baщo
mexanizmiga tayanadi. q Ishlab chiqarishni yuqori surʼatlar bilan rivojlantirish
yalpi ichki maщsulot щajmi ыsishi darajasini yanada orttirish. q Ishlab
chiqarishga щozirgi zamonaviy il\or texnika va texnologiyalarni jalb etish. q
Yangi turdagi maщsulotlar ishlab chiqarishni keng yыlga qыyish. q Ishlab
chiqarilayotgan maщsulotlar sifatini yaxshilash , raqobatbardoshlik darajasini
oshirish. q Xom ashyo va matriallardan oqilona foydalanish , xыjasizlikga chek
qыyish. q Barcha turdagi mexnat, moliya va axborot manbalaridan unumli
foydalanishni taʼminlash. q Ichki va tashqi bozorni ishlab chiqarish vositalari,
istʼmol buyumlari bilan tыldiriladi evaziga aщolini tovarlarga bыlgan
extiyojlarini taʼminlash. q Davlat daromadlari va xarajatlari orasidagi tenglikni
taʼminlash va ushlab turish.Uning taqchilligini bartaraf etishga kыmaklashish. q
Unumsiz soщalar rivojlanishini taʼminlash. q Aщolini sotib olish qobilyatlarini
oshirish evaziga turmush farovonligini yanada yuksaltirish. q Boshqa iqtsodiy
faoliyatlarni yanada yuksaltirish , xorijiy investitsiyalarni samaradorligi ortishini
taʼminlash. q Atrof muxit muщofazasi va tabiiy manbalardan oqilona
foydalanish. q Bыlarning barchasi iqtisodiyotning barqarorlashuvining
belgilabgina qolmay narx (baщo)ning barqarorlashtirishni belgilovchi omil
ekanini isboti щamdir. Ыz-ыzini tekshirish yuzasidan savollar. 15 1. Narxning
umumiy tushinchasi va shakillanishining nazariy asoslari. 2. Asosiy iqtisodiy
qonunlar va ularni narx shakllanishiga taʼsiri. 3. Narxning asosiy funksiyalari. 4.
Markazlashgan boshqaruv davrida narxni shallantirishning ыziga щos
щususiyatlari va ularni iqtisodiy taraqqiyotga salbiy taʼsiri. 5. Iqtitsodiyotni
erkinlashtirish sharoitida narx bshqaruvning asoosiy dastaklaridan biri. Tavsiya
etilgan adabiyotlar rыyxati. 1. Ыzbyokiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.:
«Ыzbyokiston”, 1992 2. Ыzbyokiston Respublikasining «Korxonalar
tы\risida”gi +onuni Toshkent, «Adolat” 1992 yil. 3. Ыzbyokiston
Respublikasining «Tadbirkorlik tы\risida”gi +onuni Toshkent, «Iqtisodiyot va
щuquq дунёси» 1992 yil. 4. Karimov I.A. «Ыzbyokiston buyuk kelajak sari”. -
T.: «Ыzbyokiston”, 1998 5. Karimov I.A. Isloщotlar strategiyasi-mamlakatimiz
iqtisodiy saloщiyatini yuksaltirishdir.. «Xalq sыzi”, 18-fevral 2003 yil. 6.
Abdullayev Yo. «Makroiqtisodiy statistika”. Toshkent., 1998. 7. Abdullayev Yo.
«Bozor iqtisodiyoti asoslari”. Toshkent, 1997 yil 8. Kozlova B.K. Teoriya senы.
M.: 1999. 9. Kotler. F. «Osnovы marketinga”. –M. 1994. 10.R. Pindayk, D.
Rubinfeld.
Mikroekonomika.
-M.:
«Ekonomika”,
«Delo”
1992
11.M.A.Aliksyeva. Pryamыe svyazi i senoobrozavaniya. –M. 1990 12.G.M.
Xaykin. Senoobrozavaniye v stroitelstve. –M. «Stroyizdat”, 1998 16 2-Mavzu.
Bozor narx(baщo)larini shakllantirishning ыziga xos xususiyatlari. 2.1.
Narx(baщo) shakllari. 2.2. Narx(baщo)ning asosiy kыrinishlari tasnifi. 2.3.
Narx(baщo) strategiyasi. 2.1. Narx (baщo)ni shakllanishi tizimlari va turlari.
Iqtisodiyotni boshkarishning bozor mexanizmlariga ыtishi bir kator iqtisodiy
isloxotlar bilan bo\liq bыlib, ularning asosiylaridan biri narx (baщo)
mexanizmini islox qilish щisoblanadi. Bu yerda asosiy eʼtibor narx(baщo)ni
shakllantirish va erkinlashtirishga karatilishidir. Iqtisodiyotni markazlashgan

---

rejali boshkarishdan , bozor mexanizmlari yordamida boshkarishga ыtish
davrida baщo siyosatida ыta murakkab vaziyat yuzaga keladiki, uыz navbatida
kuzlangan isloxotda щisobga olishni taqozo etadi. Natijada zamonaviy ыtish
davriga xos bыlgan narx9baщo) shakllanishining arlash tizimini yuzaga
kelishiga olib keldi. Aralash tizimda mulkiy tashkiliy-xukukiy, ijtimoiy-
iqtisodiy va boshka munosabatlar ыz aksini topgan. Ularga: Ø Davlat narxi va
tariflar. Ø Kelishilgan narxlar va tariflar. Ø Erkin narxlar va tariflar.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida iqtisodiyotda davlat mulki saqlanib kolar
ekan, baщoni shakllantirishda davlat aralashuvi xam saqlanib kolishiga olib
keladi. 17 -rasm: baщo turlanishi. Bu yerda davlat strategik maksadlarga ega
bыlgan asosiy turdagi maщsulotlar baщosini qatʼiy belgilaydi. Ular jumlasiga
mamlakat iqtisodiyotida yetakchi urinni belgilovchi , ilmiy texnik tarakkiyotni
asosiy yunalishlarini, aщolii turmushfarovonligi ortishi davlatni maxsus va
mudofaa kudratini yuksalishini taʼminlovchi soxa maщsulotlarini olishimiz
mumkin. Masalan: paxta xom ashyosi, kora va rangli metall, neft va neft
maщsulotlari, don, gusht, sut maщsulotlari , elektr energiyasi, tabiiy
gaztariflarini olishimiz mumkin. qolgan jamoa mulki, xususiy mulk va aralash
mulkga asoslangan tadbirkorlikning tashkiliy xukukiy shakllari maщsulot
(xizmat) lari narxlarini shakllantirishda erkin va kelishilgan narxlardan
foydalaniladi. Erkin va kelishilgan narxlar bozordagi talab va taklifga
asoslangan щolda ishlab chiqaruvchi va isteʼmolchilar oraisda teng xukukli
asosda belgilanadi. Narx(baщo) Xizmat kыrsa tish soщasi va tovar muomi lasi
bыyicha Щara kat mudda ti bыyi cha Tovar bozor lari tur lari bыyi cha Bozor
щola ti bыyi cha Taʼsir doira si bыyicha Belgila nish daraja si bыyicha -ulgurji
narx; -chakana narx; щarid narx; -smeta narx; -tarif; -kelish ilgan narx; - щalqar
o narx -doimiy -vaqtinchalik -ishlab chiqarish vositalari narxi; -isteʼmol tovarlar
i narxi; -ishchi kuchi narxi; -tashqi savdo narxlari -talab narxi; -taklif narxi; -
muvoza natlash gan narx -yagona narx; -xududiy narx -erkin narx; -qatʼiy narx; -
shartno ma narx; -limit narx 18 Xozirgi kunda erkin va kelishilgan
narx(baщo)larning quyidagi kurinishlaridan keng foydalanilmoqda ( -rasmga
qarang). Narx(baщo)lar ыz belgilariga qarab turlanadi ( - rasmga qarang).
Xizmat kыrsatish soщasi va tovar muomalasi shakliga qarab: ulgurji narx,
chakana narx, щarid narx, smeta narx, tarif, kelishilgan narx, xalqaro narxlarga.
Щarakat muddatig aqarab: doimiy, vaqtinchalik va mavsumiy narxlarga. Taʼsir
doirasiga qarab: yagona va щudud narxlariga. Tovar bozorlari turiga qarab:
ishlab chiqarish vositalari narxi , isteʼmol tovarlari narxi, ish kuchi qiymati va
щokazo. Bozordagi щolatga qarab: talab narxi, taklif narxi, muvozanat narxi.
Belgilanish darajasiga qarab: erkin va qatʼiy narxlarga bыlinadi. Yuqoridagi
narx(baщo)lar orasida uzviy bo\liqliy mavjuddir. 2.2. Narxning asosiy
kыrinishlari tasnifi. bu narxlar iqtisodiy mazmuniga kыra maщsulot ishlab
chiqarish uchun qilingan xarajatlar, korxona foydasi va qыshilgan qiymat
soli\idan iborat bыladi. ( -rasmga qarang).ushbu narxlar yordamida
tadbirkorikning barcha tashkiliy щuquqiy shakllari orasidagi щisob-kitob ishlari
amalga oshiriladi. Erkin bozor ulgurji narxlari ishlab chiqaruvchilar va
isteʼmolchilar orasida teng щuquqli asosda kelishilgan щolda belgilanadi va

---

tegishli xujjat (pereyskыrant)larda qayd etiladi. Kelishuv shartnomasi щar ikki
tomon raщbarlari imzosi bilan tasdiqlanadi va korxona muщri bilan muщrlab
qыyiladi. Yuqorida belgilangan maщsulot tannarxi kalkulyasiyasini ishlab
chiqishga asos bыlib xizmat qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari foyda +ыshilgan
qiymat soli\i savdo ustamasi korxona ulgurji baщosi Erkin bozor ulgurji baщosi
Erkin bozor chakana baщosi - rasm: erkin bozor narxlari tarkibi. 19 Erkin bozor
chakana baщosi iqtisodiy mazmuni jiщatidan erkin bozor ulgurji baщolaridan
savdo taʼminot ustamasi ortiqligi bilan farq qiladi. Bundan tashqari ushbu
baщolar yordamida aщoli keng isteʼmol tovarlarini savdo shaщobchalari,
tayyorlov-taʼminot firmalaridan sotib oladi. Savdo taʼminot ustamasi miqdori
tovar guruщlari, joylanish ыrni va boshqa belgilariga qarab tabaqalashgan
bыlishi mumkin . Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdo taʼminot tashkilotlari
ustamasining yuqori va quyi chegaralari davlat tomonidan belgilab qыyiladi
щolos. Щaqiqy miqdori savdo shaщobchalari xarajati, normal foydasi va
tovarlarga bozordagi talab va taklif doirasidan kelib chiqib belgilanadi. Ø
Kurilish montaj ishlari narx(baщo)lari. +urib bitkazilgan obʼektlar
buyurtmachilarga topshirish jarayonida щisob-kitoblar smeta, preyskыrant va
kelishilgan narxlardan foydalanadi. Ø Davlat щarid narxlari , kelishilgan narx va
щisob narxlari yordamida kishlok xujaligi korxonalari yetishtirgan
maщsulotlarini davlatga va boshka turdagi isteʼmolchilarga realizatsiya qiladi. Ø
Tariflar- tashki kiyofasi bыlmagan xizmatlarga belgilanib u transportda,
kommunal xiziatda va maishiy xizmatda keng foydalaniladi. Ø Sotish baщolari-
umumiy ovkatlanish korxonalari tomonidan tayyorlangan maщsulotlarni
aщoliga sotishda foydalaniladi. Ø Xalqaro savdoda (tashki iqtisodiy faoliyatda )
jaщon va xalqaro narx (baщo)lardan foydalaniladi. Bundan tashqari amaliyotda
narxlar transport xarajatlarini tarkibiga olishiga, muddatiga va taʼsir doirasiga
qarab xam turlanadi. Narx (baщo)lar ыz tarkibiga transport xarajatlarini olishiga
kamrab olishi: v Ishlab chiqaruvchi omboriga kadar (Franko-sklad
proizvoditelya) v Isteʼmolchi omboriga kadar (Franko sklad potrebitelya) v
Ishlab chiqaruvchi stansiyasiga kadar (Franko stansiya otpravitelya) v
Isteʼmolchi stansiyasiga kadar (Franko stansiya potrebitelya) Narx (baщo) Lar
щarakat muddatiga qarab doimiy va vaktinchalik bыladi. Doimiy narx(baщo) lar
muddatsiz belgilanadi. Vaktinchalik narx(baщo)lar chegaralangan davr orasida
щarakat qiladi. Taʼsir boirasiga kыra narx(baщo) Lar yagona va xududiy bыladi.
Yagona narxlar mamlakatning barcha xududlari ishlab chiqaruvchilari va
isteʼmolchilari uchun umumiy щisoblanadi. Xududiy narx (baщo) Lar xudud
sharoitlarini щisobga olgan щolda tabaqalashib belgilangan baщolardir . Ular
oxirida xududlarga tegishli bыladi. 20 Tadbirkorlikning barcha tashkiliy
xukukiy shakllari orasida narxning turli kurinishlaridan foydalaniladigan
bыlsada , ular bir birlari bilan uzviy bo\liqdir. Sababi: v Ularning barchasi
shakllanishida asosiy iqtisodiy qonunlar щarakatiga tayanadilar. v Tarmok va
soxalarni rivojlantirish rejalari topshiriklarini birbiriga bo\liqligi. Shunday ekan
ayrim tarmoklarda narx (baщo) ыzgarishi boshka tarmoklardagi narx va
tariflarni qayta kurib chiqilishini talab etadi. Oxirgi iqtisodiyot tarmoklarida
narx shakllantirishning uziga xos xususiyatlari mavzusida narx turlariga kengrok

---

tavsifnoma beramiz. Bozor iqtisodiyotiga ыtish sharoitida oldingi rejali
boshkaruv davri singari ayrim maщsulotlarni baщosini qiymatdan past belgilash,
ayrim maщsulotlar baщosini qiymatdan yuqori belgilash щolatlari iloji boricha
kiskartirilgan. Maʼlum bir ishlab chiqaruvchilar xarajatlari boshka ishlab
chiqaruvchilar daromadlari щisobiga koplanishi butunlay tugatilgan. Bu yerda
xujalik щisobi, ыz uzidan moliyalashtirish tamoillari yetakchi urinlarni egallaydi.
Limit narxlar bu maksimal chegarasi aniqlanib, undan yuqori darajada
belgilanmaydigan baщolardir. Limit baщolar iqtisodiy mazmuniga kыra
maщsulot tan narxi va nurmativ foydadan tashkil topadi. Bu baщolar yordamida
yangi tovarlarni bozorga qaysi narxda yaxshi ыtishi sinab kuriladi. Amaliyotda
limit baщolarni quyi chegarasi aniqlanishi mumkin . Baщoning quyi va yuqori
chegarada ыzgarib turishi asosan bozorga bo\liq bыladi. Shunga kыra ishlab
chiqarishga yangiliklarni joriy etgan korxonani щar xil foyda olishini
taʼminlaydi. Shuni unitmaslik lozimki yangiliklarni joriy etish щisobiga olingan
foyda, eski maщsulotni sotishdan tushadigan foydadan kup bыlishi kerak. Limit
baщolar vaqtincha qыllaniladi. Limit narx (baщo) lar yangi maщsulot yalpi
ishlab chiqarishga joriy etilgandan sыng yuqori samara bersa , qatʼiy baщolarda
nisbatan ыrta darajada bыlsa erkin bozor baщolarida sotila boshlaydi. Limit narx
(baщo) lar xujalik yuritishni boshkarishda va yangiliklarni ra\batlantirishda
foydalidir. Shartnoma narxlar oldi sotti bitimi kelishuvida belgilangan narxlar
щisoblanadi. Ular turli korxonalar, firmalar va konsorkiumlarning bitimlariga
kыra ichki bozorda amal kiluvchi narxlardan va tashki savdo shartnomalariga
kыra davlatlararo oldi sottida qыllanuvchi narxlardan iborat bыladi. Tashki
savdo shartnoma narxlari ichki bozor narxlaridan farq qiladi. Amaliyotda
shartnoma narxlarning uch turi keng qыllaniladi. 1. qatʼiy belgilangan va qayd
etilgan narxlar. 21 2. kelgusida shartnoma tuzuvchilar kelishgan vaqtda qayd
etiladigan narxlar. 3. ыzgaruvchan shartnoma tuzuvchilar roziligi bilan
kelishilgan muddatda ыzgaruvchan narxlar Shartnoma narxlar shartnomalar
amal kilgan davrlarda kuchli щisoblanadi, shurtnoma muddati tugagach ыz
kuchini yukotadi. Xalqaro narxlar jaщon bozoriga chiqarilgan tovarlar baynal-
minal qiymatining pul shaklidagi ifodasi . Xalqaro narxlar jaщon bozorida
sotuvchi va щaridor orasida erkin kelishuv asosida tashkil topadi. Xalqaro
narxlar belgilashda narx shakllantirishning umumiy prinsiplaridan tashqari
tenglik , adolatlilik, baynal-minalchilik prinsipiga amal qilinadi. Kuprok xalqaro
axamiyatga molik erkin konvertirlangan valyuta bilan baщolanadi. Masalan:
AKSH dollari. Xalqaro narxlarni belgilash bir-necha omillarga bo\liq bыladi: 1.
Tovarlarning baynalminal qiymati; 2. Ularni ishlab chiqaruvchi davlatlarni
ishlab chiqarish xarajatlari; 3. Xalqaro bozordagi talab va taklif darajasi; 4.
Щisob-kitob amalga oshiruvchi valyuta kursi; 5. Savdo bitimi shartlari; 6.
Narx(baщo)dagi imtiyozlar. Jaщon bozori baщolarida yaʼni xalqaro narxlarda
щozirgi kunda 40 dan ortik ustamalar mavjud. Ular orasida eng keng tarkalgani
«Bonus” ustamasi deyiladi. «Bonus” ustamasining iqtisodiy mazmuni sotuvchi
tomonidan eng katta partiyada tovar sotib olgan щaridorga bergan yengillikdir
(imtiyoz). Jaxon bozorida tovarlar sotilishiga sharoitiga qarab xam bir xil
turdagi tovarlar narxi(baщosi) щar xil bыladi. Masalan: Agar tovar erkin

---

konventirlangan valyutaga sotilsa, nisyubatan arzon yuradi, shartnoma
(kelishuv)ga kыra konventirlanmagan valyuta sotilsa, u nisbatan yuqori (kimmat)
yuradi. Xalqaro narxlar ыz xususiyatidan qatʼiy nazar bozor iqtisodiyoti
qonunlariga muvofik ravishda doimo ыzgarib turadi. Tashki savdo kontrakt
baщolari – mamlakatlararo savdo bitimlarida eksport va import kilinadigan
tovarlarga belgilangan baщolar щisoblanib, ular valyuta kurinishida ifoda etiladi.
Savdo bitimi amal qiladigan davr mobaynida ыzgarmas щisoblanadi. Agar
xalqaro baщolar keskin ыzgarib ketsa tashki savdo kontrakt baщolari xam qayta
kurib chiqiladi. Mazkur baщolarni kelishgan tomonlar ыz milliy valyutalarida
xam belgilashlari mumkin. 22 Umumjaщon bozori pul-valyuta bilan oldi sotti
qilishga utiladi va shakllangan jaщon bozori baщolariga qarab savdo
shartnomalari tuziladi. Iqtisodiy amaliyotda narxlarni shallantirishda
tabaqalashgan narxlardan щam foydalaniladi. Narxlarning tabaqalanishi aynan
bir xil yoki ыz ыrnini bosar tovarlar narxining bir biridan farqlanishidir.
Narxlarning tabaqalanishi nafaqat milliy va щatto jaщon doirasida xam yuz
beradi. Bunga 2 ta omil taʼsir etadi. 1. Tovar ishlab chiqarish va sotish
xarajatlarini щar xil bыlishi 2. turli joylarda talab va taklif nisbatining щar xil
bыlishi. Talab ыzgarib turganidan narxlar xam tebranib turadi, bir-biridan
farqlanadi, lyokin bu farq katta bыlmaydi, chunki narx uzining obʼektiv asosi-
qiymatdan uzoklashib ketaolmaydi. Narxlarning tabaqalanishi mintaqa va zona
baщolarida yaqqol kыrishimiz mumkin. Narxlarning tabaqalashuvi bozor
iqtisodiyoti uchun tabiiy щol , sababi bozor sharoitida uni sunʼiy cheklab
bыlmaydi.

---