O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti individual loyiha Mavzu

Talab va taklifning mos kelishi, bozor muvozanati.
Talab va taklif bozorning ikki tomoni sifatida har xil omillar taʼsirida o‘zgarib
turadi, ularning bog‘lanishi narx orqali bo‘ladi. Talab va taklifning mos kelishi
bozor iqtisodiyotining eng muhim talabidir. Shunday sharoitda iqtisodiy o‘sish
yuz beradi.
Talab bilan taklif egri chizig‘lari kesishgan nuqta umumiqtisodiy muvozanatni
ifodalaydi. Makroiqtisodiy muvozanatga erishish har bir mamlakat
iqtisodiyotining markaziy muammosidir.
Jamiyat yashar ekan albatta talab bilan taklif o‘zgarib turadi. Omillarning
o‘zgarishi natijasida talab va taklif egri chizig‘i siljiydi, natijada yangi
muvozanat o‘rnatiladi.
Muvozanatni taʼminlashning ikki varianti mavjud.
1. Ishlab chiqarish hajmini o‘zgartirmay narxni ko‘tarish.
2. Mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish.

---

Agar firmalar ikkinchi variantni tanlasa mahsulot ishlab chiqarish ko‘payadi.
Ishlab chiqarish harajatlari ham o‘sadi.
Shuning uchun muvozanatlikka erishish uchun narx mexanizimidan foydalangan
holda talab bilan taklif o‘rtasidagi nisbatni o‘zgartirish, ularning kesishgan
nuqtasida bozor muvozanati kelib chiqadi.
Talab va taklifning narxga bog‘liqligi. (jadval)
Narx (so‘m)
Talab qilinadigan
tovar miqdori.
Taklif miqdori.
Talab.
Taklif.
10
500
100
400
20
400
200
200
30
300
300
0
40
200
400
200
50
100
500
400
Bu chizmadan maʼlumki, narx oshib borishi bilan talab pasayadi, taklif esa ortib
boradi. Narx isteʼmolchilar uchun xam, ishlab chiqaruvchilar uchun xam
bozordagi sharoit haqida axbarot beruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Narxlar
xo‘jalik yurituvchi subʼektlar o‘z xususiy manfatini ko‘zlab tanlangan ishlab
chiqarish harajatlarni solishtirib ko‘rishda vosita vazifasini o‘taydi. Narxlar
orqali son-sanoqsiz individual iqtisodiy sarflari ham umumilashadi va
muvozanatlashadi.
Demak narx yuqori bo‘lganda talab qisqarishi, yaʼni taklif talabdan ancha
ortiqcha bo‘lishi va narx past bo‘lganda talab taklifdan ko‘p bo‘lishi bozor
uchun tabiiy bir xoldir. Talab, taklif narxning va xarid qobiliyatining
o‘zgarishiga qarab tebranib turadi.
Bu xarakat talab bilan taklif tenglashguncha davom etaveradi. Tenglashish yuz
bergach taklif va talab miqdori va tarkiban bir-biriga mos tushadi. Albatta
bunday holat bozor muvozanatini tashkil qiladi. Maʼlumki tovarlar dunyosi
g‘oyat boy bo‘lib, tovarlar bozori o‘zaro bog‘liq qismlardan iborat. Bir yerda
muvozanat bor yoki yo‘qligi turli xildagi tovarlar narxinig nisbati o‘zgarishi
yoki o‘zgarmasligi bilan belgilanadi.
Masalan bugun bozorda 650 so‘mga 1kg kartoshka, 200 so‘mga 1kg sabzi, 250
so‘mga 1kg piyoz sotilgan bo‘lsa, bir oydan so‘ng ular narxi 20% ga oshsa
bunday xolda taklif va talab xam o‘zgarishi mumkin. Chunki xaridor bu
mahsulotlarni kamroq xarid qilib borishga to‘g‘ri keladi.
Tovarlar narxining o‘zgarishi bozor muvozanatning mos bo‘lmasligiga olib
keladi. Yil davomida ayrim tavarlarga bo‘lgan talab va taklifning mos
bo‘lmasligi muqarrar. Chunki extiyojning yuksakligi oqibatida yangi talab
paydo bo‘ladi va u darhol qondirilmaydi. Maʼlum vaqt o‘tishi bilan talab bilan
taklif bir-biriga yaqinlashib boradi.
Masalan, 2006 yilning birinchi choragi davomida isteʼmol tovarlar narxi indeksi
bo‘yicha o‘sdi, 3,1% dan 5,4% gacha tashkil etdi
1
. Bunday tebranishga asosan
1
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қумитаси. 2006 й.

---

isteʼmol savotchasida yetarli darajadagi yirik ulishga ega bo‘lgan to‘rtta omil
sabab bo‘ladi, bular meva va sabzavotlarning, qandning, turar joy kommunal
xo‘jaligi xizmatlarning, jamoa transporti xizmatlarning narxlari oshishi
kuzatiladi.
Oziq-ovqat tovarlari sovuq qish tufayli bozorda meva –sabzavot mahsulotlari
narxning o‘sishi, hamda shakar narxining ortishi talab va taklifga jiddiy taʼsir
ko‘rsatadi. Ichki bozorda bu mahsulotlarga bo‘lgan talab va taklif o‘zgarib
boradi.
Bundan xulosa chiqarish mumkinki, birinchidan talab qonuni mohiyati kelib
chiqadi, ikkinchidan, taklif qonuni mazmuni taʼriflanadi. Bozor muvozanati
bozordagi talab va taklifning ham miqdor, ham tarkib jihatdan bir-biriga
muvofiq kelishidir. Agar shunday muvofiqlik bo‘lmasa bozor muvozanati izdan
chiqqan bo‘ladi. Talab va taklif uzoq vaqt bir-biridan ajralib qolsa, bozor
o‘zining meʼyoridagi holatini, qiyofasini yo‘qotadi.