|
birinchidan,
sub’yektiv huquq predmeti (predmet chegaralari)
bilan boglangan. Ya’ni bir harakatni sodir etishga mo’ljallangan sub’yektiv huquq boshqa
harakatlarga daxddor bo’lishi mumkin emas. Jumladan, xaridor, nuqsonli buyumni
muayyan muddat ichida almashtirib berishni talab qilish huquqiga ega bo’lgani holda,
yaxshi sifatli buyumni o’sha muddatlarda almashtirib berishni talab qilolmaydi.
Ikkinchidan,
sub’yektiv huquqning amal qilishi sub’yektiv chegaralar bilan
265
cheklangan. Bu - huquqlar konkret shaxsga tegishli bo’lib, faqat uning o’zi shu
huquqlardan foydalanish mumkin, demakdir. Ma’lumki, sub’yektiv huquqlar jamiyatda-gi
ularning alohida maqompariga mos ravishda sub’yektlarga: faoliyat turi munosabati bilan
(harbiy xizmatchilar), yoshi (balog’atga etmaganlar), mehnat faoliyati shart-sharoitlari
munosabati bilan tegishli bo’ladi va hokazolar. Shuning uchun sub’yektiv chegaralar bilan
faqat mazmunning o’zigana emas, balki sub’yektiv huquq hajmi ham bog’liq.
Uchinchqdan,
sub’yektiv huquqlarni amalga oshirish chegara-lari vaqt
chegaralariga ham ega. Shuning uchun buzilgan huquqni himoya qilishni talab etish huquqi
muddat bilan chegaralangan.
To’rtinchidan,
sub’yektiv huquqdarni amalga oshirish chegaralari huquqlarni
amalga oshirish usullari va shaklla-ri bilan bog’liq.
Beshinchidan,
sub’yektiv huquqni amalga oshirish chegaralariga himoya usullari
ham kiradi. Masalan,- mehnat huquqdarini himoya qilish mehnat nizolarini qarab chiqish
bo’yicha qonunda belgilangan tartib asosida olib boriladi.
Oltinchidan,
sub’yektiv huquqlarning ularning vazifalariga muvofiq amalga
oshirilishi ushbu huquqlarning umumiy chegarasi hisoblanadi.
Sub’yektiv huquqdarni amalga oshirish chegaralarini aniqlashga ularni cheklash
sifatida qarab bo’lmasligani yodda tutish kerak. Aksincha, bu ijtimoiy munosabatlar tizimida
oldindan mavjud bo’lgan odamlarning rasmiy teng ahvolining yuridik ifodasi hisoblanadi.
Ayrim shaxslarning o’zlariga tegishli huquqdardan foydalanib, mazkur iqtisodiy va huquqiy
muvozanat tashqarisiga chiqishga intilishlari, ularni amalga oshirish chegaralarini buzish
huquqi suiiste’mol qilish bo’ladi.
Huquqni suiiste’mol qilish huquqni vazifasini buzishda, qonun matnining uning
ruhiga qarama-qarshi qo’yilishida ifodalanadi. Bunda odam rasman qonunga muvofiq
harakat qilsa ham, aslida unga qarshi ish ko’radigan vaziyat yuzaga keladi.
Huquqni suiiste’mol qilish sub’yektiv huquqni uning vazifasiga zid ravishda amalga
oshirishdan iborat. Huquqni suiiste’mol qilish natijasida fuqarolar, davlat, umuman jamiyat
huquqdari va qonuniy manfaatlariga zarar etkaziladi. O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasida (ikkinchi bo’lim, beshinchi bob, 20-modda) shunday deyilgan: «Fuqarolar
o’z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning
qonuniy manfaatlari, huquqdari va erkinliklariga putur etkazmasliklari shart».
Agar fuqarolarning o’z huquqdarini qonuniy yo’l bilan amalga oshirishlari davlat
tomonidan kafolatlanib, qonun bilan himoya kilinadigan bo’lsa, unda huquqni suiiste’mol
qilish, aksincha, har qanday huquqbuzarlik singari siqib chiqarilishi darkor.
Huquqni suiiste’mol qilishga misol tariqasida noqonuniy tarzda turar-joy olish uchun
soxta nikoxdan o’tish yoki avtomashinani mavjud qoidalarni chetlab o’tib sotish uchun
hadya kilish shartnomasini tuzish dalillarini keltirish mumkin. Himoyalash huquqini
suiiste’mol qilishni misollarning alohida qatoriga qo’yish kerak. Zero, bunday suiiste’mol
nomaqbul oqibatlarga olib kelishi mumkin. Chunki davlat organlari majburlov kuchi bilan
bog’likdir.
Sub’yektiv qonunga noqonuniy tarzda ega bo’lib, keyin undan foydalanishga
qaratilgan har qanday huquqbuzarlik ham huquqni suiiste’mol qilishga kirmasligiga e’tibo-
ringizni tortamiz. Faqat fuqarolarning qonuniy huquqlardan ularning vazifasiga zid holatda
foydalanishlari shunday suiiste’mollik sifatida tan olinadi. Shuning uchun noqonuniy yo’l
bilan huquqni sotib olish ham, qalbaki huquqni amalga oshirish ham huquqni suiiste’mol
qilish sifatida qaralishi mumkin emas. Birinchi holatga begona mulkni egallab olish misol
bo’lsa, ikkinchisiga merosxo’rni merosning majburiy ulushidan mahrum qilishni kiritish
mumkin.
Huquqni qo’llanuvchi organlarning qonuniylikni qaror toptirish, huquq-tartibotni
mustahkamlash va jamiyatning ahloqiy asoslarini barqarorlashtirish faoliyatlarida huquqni
266
suiiste’mol qilishning oldini olish muhim o’rin tutishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
