O’zbekiston Respubilkasi axborot texnalogiyalari va kommunikatsiyalari rivojlantirish Vazirligi Toshkent axborot texnоlogiyalari universiteti Samarqand filliali

O’zbekiston Respubilkasi axborot texnalogiyalari va kommunikatsiyalari rivojlantirish Vazirligi
Toshkent axborot texnоlogiyalari universiteti Samarqand filliali

“ Kiberxavfsizlik asoslari ” fanidan

Mustaqil ish
Vazifa: 1- amaliyot ishidan 14-amaliyot ishigacha bo’lgan topshiriqlarni bajarish

Guruh: 109-Raqamli Iqtisodiyot guruhi

Bajardi: Raimberdiyev Muxammadjon
Tekshirdi: Raxmatullayev Ilxom

Ushbu mustaqil ishimizni Excel qismi.

Mavzu doirasida bajariladigan ishlar

№	Bajariladigan ish Mavzu	Sharh	Taqdimot	Test	Web-sayt	Adabiyotlar	Pedagogok texnologiyalar
1	2	3	4	5	6	7	8
1	Kiberxavfsizlikga oid milliy va xorijiy me’yoriy-huquqiy hujjatlar tahlili.	+
2	Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari xavfsizligiga bo‘ladigan tahdidlar taxlili.		+
3	Zararkunanda dasturlarning turlari.			+
4	Kompyuter viruslari va virusdan himoyalanish usullari.				+
5	Xorijiy davlatlarning elektron raqamli imzo algoritmlari tahlili.					+
6	Identifikatsiyava autentifikatsiya tushunchasi va vazifalari.						+
7	Tarmoqlararo ekran texnologiyasi.	+
8	Himoyalangan virtual xususiy tarmoqlar(VPN).		+
9	Axborot tizimlari va resurslaridan ruxsatsiz foydalanishlarni aniqlash uslubiyati.			+
10	Simsiz aloqa tizimlarida axborot resurslarini himoyalash.				+
11	Axborotni ruxsatsiz foydalanishlardan himoyalash.					+
12	Xavf – xatarlarni baholash va tahlili.						+
13	Ijtimoiy injeneriyada xujumlar tahlili.	+
14	Kiberjinoyat va kiberhuquq.		+

1-mustaqil ish.
Mavzu
Topshiriq
Reja:
1.Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari tog’risida ma’lumot.
2.Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to’g’risidagi qonunning moddalari to’g’risida ma’lumot.
3.Xulosa.
Axborot erkinligi prinsiplari va
kafolatlari to’g’risida
1-modda. Ushbu Qonunning asosiy vazifalari
2-modda. Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘grisidagi qonun xujjatlari
3-modda. Asosiy tushunchalar
4-modda. Axborot erkinligi
5-modda. Axborot erkinligining asosiy prinsiplari
6-modda. Axborotning ochiqligi va oshkoraligi
7-modda. Axborotdan xamma erkin foydalanishi mumkinligi va uning xakkoniyligi
8-modda. Axborot erkinligi kafolatlari
9-modda. Axborot olish tartibi
10-modda. Axborot berishni rad etish
11-modda. Axborotni muxofaza etish
12-modda. Axborot xavfsizligini ta’minlash soxasidagi davlat siyosati
13-modda. SHaxsning axborot borasidagi xavfsizligi
14-modda. Jamiyatning axborot borasidagi xavfsizligi
15-modda. Davlatning axborot borasidagi xavfsizligi
16-modda. Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘grisidagi qonun xujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qarori 12 dekabr 2002 yil 440-II-sonli "Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘grisida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini amalga kiritish xaqida
1-modda. Ushbu qonunning asosiy vazifalari
Ushbu qonunning asosiy vazifalari axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlariga rioya etilishini, xar kimning axborotni erkin va moneliksiz izlash, olish, tekshirish, tarkatish, foydalanish va saqlash xuquqlari ro‘yobga chikarilishini, shuningdek axborotning muxofaza qilinishini hamda shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligini ta’minlashdan iborat.

2-modda. Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari

to‘grisidagi qonun xujjatlari
Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘grisidagi qonun xujjatlari ushbu Qonun va boshqa qonun xujjatlaridan iboratdir.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasining axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘grisidagi qonun xujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.
3-modda. Asosiy tushunchalar
Ushbu Qonunda kuyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
Axborot - manbalari va taqdim etilish shaklidan qatiy nazar shaxslar, predetlar, faktlar, vokealar, xodisalar va jarayonlar to‘grisidagi ma’lumotlar;
Axborot mulkdori - o‘z mablagiga yoki boshqa qonuniy yo‘l Bilan olingan axborotga egalik kiluvchi, undan foydalanuvchi va uni tasarruf etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs;
Axborotni muxofaza etish - axborot borasidagi xavfsizlikka taxdidlarning oldini olish va ularning okibatlarini bartaraf etish chora-tadbirlari;
Axborot resurslari - aloxida xujjatlar, xujjatlarning aloxida to‘plamlari, axborot tizimlaridagi (kutubxonalardagi, arxivlardagi, fondlardagi, ma’lumotlar banklardagi va boshqa axborot tizimlaridagi) xujjatlar va xujjatlarning to‘plamlari;
Axborot soxasi - sub’kutlarning axborotni yaratish, kayta ishlash va undan foydalanish bilan boglik faoliyati soxasi;
Axborot borasidagi xavfsizlik - axborot soxasida shaxs, jamiyat va davlat manfaatlarining ximoyalanganlik xolati;
Axborot egasi - qonunda yoki axborot mulkdori tomonidan belgilangan xuquqlar doirasida axborotga egalik kiluvchi, undan foydalanuvchi va uni tasarruf etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs;
Maxfiy axborot - foydalanilishi qonun xujjatlariga muvofik cheklab ko‘yiladigan xujjatlashtirilgan axborot;
Ommaviy axborot - cheklanmagan doiradagi shaxslar uchun mo‘ljallangan xujjatldashtirilgan axborot, bosma, audio, audiovizualь hamda boshqa xabarlar va materiallar;
Xujjatlashtirilgan axborot - identifikatsiya kilish imkonini beruvchi rekvizitlari ko‘yilgan xolda moddiy jismda kayd etilgan axborot.
4-modda. Axborot erkinligi
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofik xar Kim axborotni moneliksiz izlash, olish, tekshirish, tarkatish, undan foydalanish va uni saqlash huquqiga ega.
Axborot olish faqat qonunga muvofik hamda inson xuquq va erkinliklari, konstitutsiyaviy tuzum asoslari, jamiyatning axloqiy qadriyatlari, mamlakatning ma’naviy, madaniy va ilmiy saloxiyatini muxofaza kilish, xavfsizligini ta’minlash orqalida cheklanishi mumkin.
5-modda. Axborot erkinligining asosiy prinsiplari
Ochiqlik va oshkoralik, xamma erkin foydalanishi mumkinligi va xakkoniyligi axborot erkinligining asosiy prinsiplaridir.
6-modda. Axborotning ochiqligi va oshkoraligi
Axborot ochiq va oshkora bo‘lishi kerak, maxfiy axborot bundan mustasno.
Maxfiy axborotga kuyidagilar kirmaydi:
Fuqarolarning xuquq va erkinliklari, ularni ro‘yobga chikarish tartibi to‘grisidagi, shuningdek davlat xokimiyati va boshqaruv organlari, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlarining xuquqiy makomini belgilovchi qonun xujjatlari;
Ekologik, meteorologik, demografik, sanitariya-epidemiologik, favkulodda vaziyatlar to‘grisidagi ma’lumotlar hamda axolining, axolii punktlarining, ishlab chikarish ob’ektlari va kommunikatsiyalarining xavfsizligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan boshqa axborotlar;
Kutubxonalarning, arxivlarning va O‘zbekiston Respublikasi xududida faoliyat ko‘rsatayotgan yuridik shaxslarga tegishli axborot tizimlarining ochiq fondlaridagi mavjud ma’lumotlar.
Davlat xokimiyati va boshqaruv organlari, fuqarolarining o‘zini o‘zig boshqarish organlari, jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari jamiyat manfaatlariga taallukli vokealar, faktlar, xodisalar va jarayonlar to‘grisida qonun xujjatlarida belgilangan tartibda ommaviy axborot vositalariga xabar berishi shart.
7-modda. Axborotdan xamma erkin foydalanishi
mumkinligi va uning xakkoniyligi
Axborot undan xamma erkin foydalanishi mumkinligi ta’minlangan va xakkoniy bo‘lishi kerak.
Axborotni buzib talkin etish va soxtalashtirish takiklanadi.
Ommaviy axborot vositalari o‘zlari tarkatayotgan axborotning xakkoniyligi uchun axborot manbai va muallifi bilan birgalikda qonunda belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar.
Axborot mulkdori, egasi axborot berishni rad etganligi ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin.
8-modda. Axborot erkinligi kafolatlari
Davlat xar kimning axborotni izlash, olish, tekshirish, tarkatish, undan foydalanish va uni saqlash xuquqini ximoya kiladi. Jinsi, irki, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chikishi, e’tikodi, shaxsiy va ijtimoiy mavkeiga karab axborot olish xuquqi cheklanishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Davlat xokimiyati va boshqaruv organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari hamda mansabdor shaxslar qonun xujjatlarida belgilangan tartibda xar kimga o‘zining xuquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga daxldor bo‘lgan axborot bilan tanishib chikish imkoniyatini ta’minlab berishga, makbul axborot resurslari yaratishga, foydalanuvchilarni fuqarolarning xuquqlari, erkinliklari va majburiyatlariga, ularning xavfsizligiga doir hamda jamiyat manfaatlariga, taallukli boshqa masalalar yuzasidan axborot Bilan ommaviy tarzda ta’minlashga majburdirlar.
O‘zbekiston Respublikasida senzuraga va axborotni monopollashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
9-modda. Axborot olish tartibi
Xar kim axborot olish uchun bevosita yoki vakillari orkali yozma yoxud ogzaki so‘rov bilan murojaat etish huquqiga ega.
Yozma so‘rovda murojaat etuvchining ismi, otasining ismi, familiyasi, manzili (yuridik shaxslarning esa rekvizitlari) hamda so‘ralayotgan axborotning nomi yoki xususiyati ko‘rsatili lozim. So‘rovlar belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilishi kerak.
Yozma so‘rovga imkon qadar kiska muddatda, agar qonun xujjatlarida boshqacha koida nazarda tutilgan bo‘lmasa, so‘rov olingan sanadan e’tiboran o‘ttiz kundan kechiktirmay javob kaytarilishi lozim.
Og’zaki so‘rovga, imkoniyatga karab, darxol javob berilishi kerak.
So‘ralayotgan axborotni ushbu moddaning uchinchi va to‘rtinchi kismlarida nazarda tutilgan muddatda taqdim etishning iloji bo‘lmagan takdirda axborot olish uchun murojaat etgan shaxsga uni taqdim etish kechiktirilganligi to‘grisida xabar yuboriladi.
So‘ralayotgan axborotni taqdim etishni kechiktirish so‘rov berilgan sanadan e’tiboran ikki oydan ortib ketmasligi lozim. Taqdim etish kechiktirilganligi to‘grisida xabar axborot so‘rab murojaat etgan shaxsga so‘rov olingan sanadan e’tiboran bir xafta muddat ichida yuboriladi.
Taqdim etish kechiktirilganligi to‘grisidagi xabarda kuyidagilar ko‘rsatilishi kerak:
So‘ralayotgan axborotni vaktida taqdim eta olmaslik sabablari;
Agar so‘rov tushgan organ yoki mansabdor shaxs so‘ralayotgan axborotga ega bo‘lmasa, axborot so‘rab murojjat etgan shaxsga so‘rov olingan sanadan e’tiboran besh kundan kechiktirmay bu xakda bu xakda ma’lum qilishi shart.
Axborot berganlik uchun belgilangan tartibda xak olinishi mumkin.
10-modda. Axborot berishni rad etish
Agar so‘ralayotgan axborot maxfiy bo‘lsa yoki uni oshkor etish natijasida shaxsning xuquqlari va qonuniy manfaatlariga, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar etishi mumkin bo‘lsa, axborotni berish rad etilishi mumkin.
So‘ralayotgan axborotni berish rad etilganligi to‘grisidagi xabar so‘rov bilan murojaat etgan shaxsga so‘rov olingan sanadan e’tiboran besh kunlik muddat ichida yuboriladi.
Rad etish to‘grisidagi xabarda so‘ralayotgan axborotni berish mumkin emasligi sababi ko‘rsatili kerak.
Maxfiy axborot mulkdori, egasi axborotni so‘rayotgan shaxslarni bu axborotni olishning amaldagi cheklovlari to‘grisida xabardor etishi shart.
Axborot berilishi qonunga xilof ravishda rad etilgan shaxslar, shuningdek o‘z so‘roviga xaqoniy bo‘lmagan axborot olgan shaxslar o‘zlariga etkazilgan moddiy zararning o‘rni qonunda belgilangan tartibda qoplanishi yoki ma’naviy ziyon kompensatsiya qilinishi huquqiga ega.
11-modda. Axborotni muxofaza etish
Xar kanday axborot, agar u bilan qonunga xilof ravishda muomalada bo‘lish axborot mulkdori, egasi, axborotdan foydalanuvchi va boshqa shaxsga zarar etkazishi mumkin bo‘lsa, muxofaza etilmogi kerak.
Axborotni muxofaza etish:
Shaxs, jamiyat va davlatning axborot soxasidagi xavfsizligiga taxdidlarning oldini olish;
Axborotning maxfiyligini ta’minlash, tarkalishi, o‘girlanishi, yo‘kotilishining oldini olish;
Axborotning buzib talkin etilishi va soxtalashtirilishining oldini olish orqalida amalga oshiriladi.
12-modda. Axborot xavfsizligini ta’minlash soxasidagi
davlat siyosati
Axborot xavfsizligini ta’minlash soxasidagi davlat siyosati axborot soxasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga karatilgan bo‘ladi hamda shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligini ta’minlash soxasida davlat xokimiyati va boshqaruv organlarining asosiy vazifalari hamda faoliyat yo‘nalishlarini, shuningdek fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlarning, fuqarolarning o‘rni va axamiyatini belgilaydi.
13-modda. SHaxsning axborot borasidagi xavfsizligi
Shaxsining axborot borasidagi xavfsizligini uning axborotdan erkin foydalanishi zarur sharoitlari va kafolatlarini yaratish, shaxsiy xayotiga taallukli sirlarini saqlash, axborot vositasida qonunga xilof ravishda ruxiy ta’sir ko‘rsatilishidan ximoya kilish yo‘li Bilan ta’minlanadi.
Jismoniy shaxslarga taallukli shaxsiy ma’lumotlar maxfiy axborot toifasiga kiradi.
Jismoniy shaxsning roziligisiz uning shaxsiy xayotiga taallukli axborotni, xuddi shuningdek shaxsiy xayotiga taallukli sirini, yozishmalar, telefondagi so‘zlashuvlar, pochta, telegraf va boshqa mulokot sirlarini buzuvchi axborotni to‘plashga, saqlashga, kayta ishlashga, tarkatishga va undan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi, qonun xujjatlarida belgilangan xollar bundan mustasno.
Jismoniy shaxslar to‘grisidagi axborotdan ularga moddiy zarar va ma’naviy ziyon etkazish, shuningdek ularning xuquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari ro‘yobga chikarilishiga to‘skinlik kilish orqalida foydalanish takiklanadi.
Fuqarolar to‘grisida axborot oluvchi, bunday axborotga egalik kiluvchi hamda undan foydalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar bu axborotdan foydalanish tartibini buzganlik uchun qonunda nazarda tutilgan tarzda javobgar bo‘ladilar.
Ommaviy axborot vositalari axborot manbaini yoki taxallusini ko‘ygan muallifni ularning roziligisiz oshkor etishga xaqli emas. Axborot manbai yoki muallif nomi faqat sud qarori bilan oshkor etilishi mumkin.
14-modda. Jamiyatning axborot borasidagi xavfsizligi
Jamiyatning axborot borasidagi xavfizligiga kuyidagi yo‘llar bilan erishiladi:
Demokratik fuqarolik jamiyati asoslari rivojlantirilishini, ommaviy axborot erkinligini ta’minlash;
Qonunga xilof ravishda ijtimoiy ongga axborot vositasida ruxiy ta’sir ko‘rsatishga, uni chalgitishga yo‘l qo‘ymaslik;
Jamiyatning ma’naviy, madaniy va tarixiy boyliklarini, mamlakatning ilmiy va ilmiy-texnikaviy saloxiyatini asrash hamda rivojlantirish;
Milliy o‘zlikni anglashni izdan chikarishga, jamiyatni tarixiy va milliy an’analar hamda urf-odatlardan uzoqlashtirishga, ijtimoiy-siyosiy vaziyatni bekarorlashtirishga, millatlararo va konfessiyalararo totuvlikni buzishga karatilgan axborot ekspansiyasiga karshi xarakat tizimini barpo etish.
15-modda. Davlatning axborot borasidagi xavfsizligi
Davlatning axborot borasidagi xavfsizligi kuyidagi yo‘llar Bilan ta’minlanadi:
Axborot soxasidagi xavfsizlikka taxdidlarga karshi xarakatlar yuzasidan iktisodiy, siyosiy, tashkiliy va boshqa tusdagi chora-tadbirlarni amalga oshirish;
Davlat sirlarini saqlash va davlat axborot resurslarini ulardan ruxsatsiz tarzda foydalanishdan muxofaza kilish;
O‘zbekiston Respublikasining jaxon axborot makoniga va zamonaviy telekommunikatsiyalar tizimlariga integratsiyalashuvi;
O‘zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy tuzimini zo‘rlik bilan o‘zgartirishga, xududiy yaxlitligini, suverenitetini buzishga, xokimiyatni bosib olishga yoki qonuniy ravishda saylab ko‘yilgan yoxud tayinlangan xokimiyat vakillarini xokimiyatdan chetlatishga va davlat tuzumiga karshi boshqacha tajovuz kilishga ochiqdan-ochiq davlat etishni o‘z ichiga olgan axborot tarkatilishidan ximoya kilish;
Urushni va zo‘ravonlikni, shafkatsizlikni targib kilishni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovat uygotishga karatilgan terrorizm va diniy ekstremizm goyalarini yoyishni o‘z ichiga olgan axborot tarkatilishiga karshi xarakatlar kilish.
16-modda. Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari
to‘grisidagi qonun xujjatlarini buzganlik uchun
javobgarlik.
Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘grisidagi qonun xujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar. Xulosa: Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to’g’risidagi qonun nimaga chiqarilganini bilib oldik. Uning nechta moddadan iboratligini va asosan qaysi jabhalari ko’proq yoritilganini bilib oldik. Bizning huquqlarimiz va majburiyatlarimiz nimadan iboratligini bilib oldik.

Ushbu amaliyot ishimizda foydalanilgan resurslar:

1.Lex.uz
2.uz.m.wikipedia.uz
3.mitc.uz
2-Mustaqil ish.






3-Mustaqil ish.
1.Viruslar hayoti odatda qaysi davrlarga bo’linadi ?
2. Kompyuter viruslari xarakteristikasiga ko’ra qaysi turlarga ajratiladi ?
3.Norezident viruslar deb qanday virusga aytiladi?
4. Rezident viruslar deb qanday viruslarga aytiladi?
5.Rezident virusning norezidentdan qanday farqli tomoni bor?
6.But viruslar deb qanday viruslarga aytiladi?
7.Rezident viruslarning yana bir nomlanishi qanday?
8.But viruslarining vazifasi qanday?
9.But viruslar nega shunday nomlangan?
10.Rezident viruslarining paketli viruslardan farqi nimada?

Foydalanilgan adabiyotlar:
Ushbu ishchi dastur O`zbekiston Respublikasi OO’MTV ning 2015 yil
21-avgust 303-sonli buyrug`i, OO’MTV ning bilan tasdiqlangan D.T.S, OO‘MTV ning 2016 yil 6 aprel 137-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan malaka talabi, OO‘MTV ning 2018 yil 25.08 dagi 744-sonli buyrug‘i va №BD-5110700 3.10 2018-yil tayanch oliy o`quv yurti Toshkent D.P.U. tomonidan tavsiya etilgan na’munaviy fan dasturi asosida tuzilgan.

4-Mustaqil ish.

https://hozir-org.translate.goog/download/toshkent-axborot-texnologiyalari-universiteti-samarqand-filial-v31.doc?_x_tr_sl=uz&_x_tr_tl=ru&_x_tr_hl=ru&_x_tr_pto=sc&_x_tr_s

Хavfsizlik bu murakkab va serqirra atamadir. U asosan va ko’pincha ishlab chiqarishda foydalanilayotgan vositalarning xavfsizligi nuqtai nazaridan baholanadi va ko’rib chiqiladi. Shu sababli hoziрgacha biz texnika xavfsizligi, piyodalar xavfsizligi, oziq-ovqat xavfsizligi kabi tushunchalarni uchрatsakda, korxonaning iqtisodiy xavfsizligiga hali duch kelganimiz yo’q. Mahsulotlarning zamonaviy namunalari, ishlab chiqarish texnologiyasi, investitsiya rejalari va boshqalar sanoat ayg’oqchiligining diqqat markazida turib, korxona va mamlakat uchun ma’lum bir xavf tug’diradi. Shu sababli xavfsizlik va tijorat sirlari muammolari hoziрgi bozor va raqobatchilik sharoitlarida iqtisodiyot fanining, jumladan, zamonaviy korxonalar iqtisodiyotining muhim bo’limlaridan biri hisoblanadi. Korxona xavfsizligini ta’minlashning asosiy maqsadlari quyidagi-lardan iborat:

 Korxona va uning barcha bo’linmalari, mehnat jamoasining davlat tuzilmasi, xorijiy hamkorlar va raqiblar bilan o’zaro munosabatlarda qonuniy huquqlarini himoya qilish;

 Korxona mulkini saqlash, undan oqilona va unumli foydalanish;

 Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning ichki va tashqi bozordagi raqobatbardoshligini oshirish;

 Tashkiliy va ishlab chiqarish barqarorligiga erishish, butlovchi qismlar yetkazib beрuvchilarga yordamchi va hamkorlarga bir tomonlama qaram bo’lishga yo’l qo’ymaslik;

 Barcha tuzilmaviy bo’g’inlardagi xodimlar orasida mehnat intizomini mustahkamlash;

 Mehnat unumdorligini oshirish uchun moddiy va ma’naviy manfaatdorligini ta’minlash;

 Ishlab chiqarishda fan-texnika yutuqlaridan foydalanish, samarali axborot bazasini rivojlantirish;

 Korxona obro’sini oshirish.

Ko’rsatilgan maqsadlardan kelib chiqqan holda korxona xavfsizligini ta’minlash vazifalari belgilanib, ular korxonaning ichki tartib-qoidalari va ish tartibida hamda maxsus ishlab chiqilgan chora-tadbirlarda o’z aksini topishi mumkin. Bular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

1. Korxona ichida hamda tashqi tashkilotlar - hukumat idoralari, boshqaruv tuzilmasidagi qoidabuzarlik omillari, vakolatni oshirish hollari va hokazolarni aniqlash.

2. Korxonaning barqaror ishlashiga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan xavf-xatar hamda bozor kon’yunkturasidagi noqulay o’zgarishlarni aniqlash va zarur choralarni qo’llash.

3. Bo’lajak hamkorlarni o’rganish, ularning moliyaviy ahvolini tahlil qilish va baholash.

4. Iqtisodiy ayg’oqchilikka qarshi chora-tadbirlarni tayyorlash.

5. Korxona sirlaridan xabardor bo’lgan malakali xodimlarni boshqa korxonalarga jalb qilishning oldini olish.

6. Nosog’lom raqobatchilikni yengish.

7. Korxona hududi va moddiy resurslarini himoya qilish.

8. Тijorat sirlarini muhofaza qilishni tashkil qilish.

9. Mehnat jamoasi a’zolari orasidagi salbiy fikrlarni aniqlash.

10. Favqulodda hodisalarning oldini olish va xavfsizlikning boshqa choralari.

Ma’lumki, ko’rsatilgan maqsad va vazifalar o’z-o’zidan avtomatik ravishda hal qilinmaydi. Buning uchun, avvalo, o’z ishini yaxshi bilishdan tashqari mohir va yuqori malakaga ega bo’lgan hamda o’zlari ishlayotgan korxona uchun ―jon kuydiruvchi‖kadrlar zarur. Ularsiz muvaffaqiyatga deyarli erishib bo’lmaydi. Хavfsizlik tamoyillari - xavfsizlikni ta’minlash taktika va strategiyasiga bo’lgan asosiy talablar xavfsizlikning maqsad va vazifalarini hal qilishning to’g’ri yo’llarin tanlashdir. Ular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

 qonuniylik tamoyillari;

 mustaqillik va mas’uliyat;

 iqtisodiy maqsadga muvofiqlik va foydalilik;

 maqsadli-dasturiy rejalashtirish;

 o’zaro aloqalar va muvofiqlashtirish;

 mehnatni ilmiy tashkil qilish;

 oshkoralik va zaruriy maxfiylikning uyg’unligi;

 ixtisoslashuv va yuqori kasbiy malaka.

Korxona xavfsizlik xizmati, uning funksiyalari va tarkibi Хavfsizlik hodisalarning oldini olish va ogohlantirish chorasi sifatida, har bir alohida holatdagi aniq harakat bo’lib, korxona harakteрi, uning joylashuvi, ahamiyati va hokazolarga bog’liq bo’ladi. Mazkurjarayonda xavfsizlik tizimining o’zini belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Uning rahbari xavfsizlik konsepsiyasini ishlab chiqarishning muayyan sharoitlariga nisbatan ishlab chiqishda shaxsan ishtirok etishi zarur. Хavfsizlik konsepsiyasi birinchidan, korxonaning maqsad va vazifalariga zid kelmasligi, ikkinchidan, korxona xavfsizligiga bevosita va bilvosita ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan tashqi muhit ta’sirini inobatga olishi zarur. Bu ta’sirni quyidagi chizma ko’rinishida aks ettirish mumkin. Shu bilan bir vaqtda, korxona o’z faoliyatining muhim yo’nalishlari xavfsizligini ta’minlash uchun muayyan chora-tadbirlarni amalga oshirishi keрak va buning uchun avvalo, mos keluvchi qo’рiqlash tartibini yaratish lozim. Хavfsizlik xizmati korxonaning tuzilmaviy birligi bo’lib, xavfsizlik tartibini ishlab chiqish, o’rnatish va qo’llab-quvvatlash, shuningdek, unga rioya qilinishini nazorat qilishni amalga oshiradi. U o’z faoliyatida quyidagilarga asoslanishi lozim:

 qo’рiqlash tartibini tashkil etish bo’yicha qoidalar;

 rahbar, mutaxassis va texnik xodimlar uchun maxfiy ma’lumotlar bilan ishlash bo’yicha lavozim yo’riqnomasi;

 ma’lumotlarni texnik-muhandislik jihatidan himoya qilishni tashkil etish bo’yicha lavozim yo’riqnomasi;

 xorijiy vakolatxonalar va vakillar bilan ishlash bo’yicha lavozim yo’riqnoma.
Mavzu yuzasidan savollar va topshiriqlar
1.Xavfsizlikka qo’lizdan kelgancha ta’rif berishga xarakat qiling.
2. Korxona xavfsizligini ta’minlashning asosiy maqsadlari nimalardan iborat?
3.Xavfsizlik tamoyillari nimalardan iborat?
4.Nega ma’lum bir korxona xodimlarini boshqa korxonaga ishga o’tib ketmasligi uchun harakat qiladi?

5-Mavzu
Yuldash Abdullayevich Kuralov Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti o’qituvchisi

[e-mail]
Elektron raqamli imzo qurish sxemalari Raqamli imzo qurishning bir necha sxemalari bor:  Simmetrik shirfrlash algoritmi asosida. Ushbu sxema tizimda ikkala tomon ishonchidan foydalanuvchi uchinchi shaxs – arbitr borligini qaraydi. Hujjatni mualliflashtirish yopiq kalit bilan shifrlash va uni arbitrga jo‟natishdan iborat.  Assimmetrik shifrlash algoritm asosida. Hozirgi vaqtda ERI ning bunday sxemalari nisbatan ko‟p tarqalgan va keng qo’llanilmoqda. Bundan tashqari, yuqoridagi sxemalarning modifikatsiyasi bo‟lgan raqamli imzoning boshqa usullari bor. Yetarlicha kata hajmli hujjatlarni imzolashda ERI hujjatning o‟ziga emas, balki uning heshiga qo’yiladi. Ixtiyoriy uzunlikdagi kiruvchi massiv berilganlarini fiksirlangan uzunlikdagi bit satrga hesh deyiladi. Hesh-funksiyalardan foydalanish quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:  Hisoblashdagi qiyinchiliklarni kamaytiradi;  Moslik bilan bog’liq muammolar yo‟qligi;  Berilganlar yaxlitligini tekshirish imkoniyati. Simmetrik sxema. Simetrik ERI lar asimmetriklariga nisbatan kam tarqalgan, chunki raqamli imzo konsepsiyasi paydo bo‟lgandan so‟ng, o‟sha vaqtlarda ma‟lum bo‟lgan simmetrik shifrlarga asosan imzoning effektiv algoritmlarini shakllantirib bo‟lmadi. Raqamli imzoning asimmetrik sxemalari, hisoblash qiyin bo‟lgan, isbotlanmagan masalalarga asoslanadi va shuning uchun yaqin yillarda ushbu sxemalarni buzish mumkin yoki yo‟qligini aytib bo‟lmaydi. Bundan tashqari, kriptobardoshlilikni oshirish uchun kalitlar.
Elektron raqamli imzo qurish sxemalari Raqamli imzo qurishning bir necha sxemalari bor. Simmetrik shirfrlash algoritmi asosida. Ushbu sxema tizimda ikkala tomon ishonchidan foydalanuvchi uchinchi shaxs – arbitr borligini qaraydi. Hujjatni mualliflashtirish yopiq kalit bilan shifrlash va uni arbitrga jo‟natishdan iborat.  Assimmetrik shifrlash algoritm asosida. Hozirgi vaqtda ERI ning bunday sxemalari nisbatan ko‟p tarqalgan va keng qo’llanilmoqda. Bundan tashqari, yuqoridagi sxemalarning modifikatsiyasi bo’lgan raqamli imzoning boshqa usullari bor. Yetarlicha kata hajmli hujjatlarni imzolashda ERI hujjatning o’ziga emas, balki uning heshiga qo‟yiladi. Ixtiyoriy uzunlikdagi kiruvchi massiv berilganlarini fiksirlangan uzunlikdagi bit satrga hesh deyiladi. Hesh-funksiyalardan foydalanish quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:  Hisoblashdagi qiyinchiliklarni kamaytiradi;  Moslik bilan bog‟liq muammolar yo‟qligi;  Berilganlar yaxlitligini tekshirish imkoniyati. Simmetrik sxema. Simmetrik ERI lar asimmetriklariga nisbatan kam tarqalgan, chunki raqamli imzo konsepsiyasi paydo bo‟lgandan so’ng, o’sha vaqtlarda ma‟lum bo‟lgan simmetrik shifrlarga asosan imzoning effektiv algoritmlarini shakllantirib bo‟lmadi. Raqamli imzoning asimmetrik sxemalari, hisoblash qiyin bo‟lgan, isbotlanmagan masalalarga asoslanadi va shuning uchun yaqin yillarda ushbu sxemalarni buzish mumkin yoki yo‟qligini aytib bo‟lmaydi. Bundan tashqari, kriptobardoshlilikni oshirish uchun kalitlar yordamida amalga oshiriladi. Umumiy qabul qilingan raqamli imzo sxemasi uch jarayonni o‟z ichiga oladi:  Kalit juftligini tanlash. Kalitni tanlash algoritmi yordamida yopiq kalit tanlanadi, keyin esa unga mos ochiq kalit hisoblanadi;  Imzoni shakllantirish. Berilgan electron hujjat uchun yopiq kalit yordamida imzo hisoblanadi;  Imzoni tekshirish. Ochiq kalit yordamida hujjat berilganlari va imzoning haqiqiyligi tekshiriladi.
https://uz.wikipedia.org/wiki/Elektron_raqamli_imzo
Elektron raqamli imzo — elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus oʻzgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik yoʻqligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo. Qonunda talab etilgan shartlarga rioya etilgan taqdirda elektron raqamli imzo qogʻoz hujjatga shaxsan qoʻyilgan imzo bilan bir xil ahamiyatga egadir. Elektron maʼlumotlarni kriptografik oʻzgartirish natijasida hosil qilingan belgilar ketma-ketligi. Elektron raqamli imzo maʼlumotlar blokiga qoʻshib qoʻyiladi va blokni qabul qiluvchiga, manbani va maʼlumotlarning butunligini tekshirish hamda soxtalashtirishdan muhofazalanish imkonini beradi. Hozirgi kunga kelib, ayrim mamlakatlar qonunchilik yoʻli bilan raqamli imzodan foydalanishni layoqatliligini qonunlashtirib qoʻyganlar. Elektron raqamli imzo kalitlari sertifikatlari roʻyxatga olish markazlari tomonidan beriladi.
7-Mavzu
Protokollar uchun sniff (sniffer) dasturlari haqida
Kompyuter tizimlari ko'pchiligi foydalanuvchilar "sniffer" kabi bir narsa eshitdim. Bu nima, shu bilan birga, to'liq emas, balki butun tasavvur qilish. Bundan tashqari, bugungi kunda qanday va qaerda bunday dastur va "temir" uskunalar foydalanish bilaman odamlar juda cheklangan doira ajratish mumkin. Nima nima tartiblashtirish uchun harakat qilaylik.