|
“Ma’naviyat asoslari” fani inson ma’naviyatining shakllanishiga asos
bo’ladigan eng muhim omillar – Vatanga muhabbat, xalqimizga xos go’zal
fazilatlar, an’ana va qadriyatlar, uning ruhi oziqlanadigan umumbashariy g’oya
va qadriyatlarni o’rgatadi.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 7,8 va 9-sinflar ushun o’qitilayotgan
“Milliy istiqlol g’oyasi va ma’naviyat asoslari” darsliklarida “Milliy istiqlol
g’oyasi” va “ma’naviyat” tushunchalarining mazmun mohiyati Prezidentimiz
Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asari hamda
ko’pgina ma’naviyatshunos olimlarimiz, izlanuvchilarimiz asarlari va ilmiy-
amaliy ishlari asosida keng ochib berilgan. Biroq bu ikki tushunchalar
o’rtasidagi bog’lanishlar ozroq mavhumligicha qolgan. Bundan tashqari
predmetlararo bog’lanish va ulardagi mavzular mohiyatan bir-birini davom
ettirishida ham kamchiliklar kuzatiladi. Darsliklardagi mavzular o’rtasida
davomiylik va uzviyligini tahlil qilsak, quyidagi holatni ko’ramiz. 7-sinf
darsligining mazkur bobida “Ma’naviyat va uning ta’rifi” mavzusidan keyin
“Fikr va g’oya” (3-mavzu) mavzusi berilgan. Ammo mavzular mohiyatan bir-
biriga bog’lanib ketmagan. Inson ma’naviyatini shakllantirishda fikr va
g’oyaning o’rni va o’z navbatida inson ongi va tafakkurida aks etuvchi fikr va
g’oyalar yaralishida ma’naviyatning ta’siri e’tirof etilmagan. Shu bobning
“Ma’naviyatni anglash – insonni anglash” nomli amaliy mashg’ulotining so’z
boshida “Shuni esda tutingki, ma’naviyat ham, g’oya ham insonni anglashda,
tushunishda juda katta ahamiyatga ega bo’ladi. Shuning uchun biz ma’naviyatni,
uning tarkibiy qismi bo’lgan g’oyani, bu ikki noyob hodisaning xususiyati va
qonuniyatlarini qanchalik chuqur bilib olsak, insonlarni ham shuncha yaxshi
tushunadigan bo’lamiz”
73
deyilgan. Amaliy mashg’ulotlarni o’quvchi o’tilgan
73
Qarshiboyev M., Nishonova S., Musurmonova O., Qo’chqorov R. Milliy istiqlol g’oyasi va ma’naviyat
asoslari. Darslik, 7-sinf, T.: “Ma’naviyat”, 2011. 31-b.
44
mavzularni o’qish, o’rganish orqali mustaqil fikrlab, bajarishlari zarur.
Mavzulardan milliy g’oya va ma’naviyatning o’zaro ta’sirini to’laqonli tushunib
yetmagan o’quvchi amaliy mashg’ulotda berilgan yuqoridagi jumlalar
mohiyatini ham yaxshi anglay olmaydi. Sababi tafakkur doirasi asta-sekinlik
bilan shakllanib, rivojlanib kelayotgan o’n to’rt yoshli o’quvchi bu ikki
tushuncha o’rtasida qanday bog’liqlik bor yoki yo’qligini o’zlari anglab yetishga
qiynalishadi. Bu savolga javobni darslikdan olishlari lozim.
Darsliklar o’quvchining yosh xususiyatlarini (psixologiyasi, dunyoqarashi,
qobiliyati hamda qabul qila olish darajasi) inobatga olgan holda tuzib chiqiladi.
Yettinchi sinf o’quvchisi sakizinchi yoki to’qqizinchi sinflarga o’qitilayotgan
darsliklarni o’zlashtirishga qiynalishi tabiiy. Sababi o’n olti yoshdagi bola bilan
o’n to’rt yosh orasidagi bola ongining rivojlanishida sezilarli ravishda farq
bo’ladi. Har bir mavzu yoki mavzular mohitini yoritishda foydalaniladigan
ta’rif, tushuncha, atama va misollarni tuzishda va kiritishda buni inobatga olish
zarur. O’quvchi yoshiga nisbatan murakkab tuzilgan darslikni o’zlashtirish
darajasi past bo’ladi va ta’lim samaradorligining o’sishiga ta’sir ko’rsatadi.
7-sinf darsligida yana bir holatni uchratish mumkin. “Insonparvarlik –
xalqimizning ezgu fazilati” mavzusidagi insonparvarlikka berilgan ta’rifda
“Insonparvarlik – odamzod qadri, uning erkinligi va qobiliyatlarining har
tomonlama namoyon bo’lishi uchun kurashish, kishilarning baxt-saodati, teng
huquliligi, adolatli hayotini ta’min etishga intilishini ifodalaydigan g’oya va
qarashlar tizimi” deyilgan
74
. Birinchidan, ta’rif uzun va murakkab bo’lgan bir
yaxlit jumla. Ikkinchidan, “qobiliyatlarning har tomonlama namoyon bo’lishi
uchun kurashish” fikrida aynan qanday qobiliyatlar haqida so’z borayotganligi
to’liq yoritilmagan.
Bundan tashqari, darsliklarda o’quvchini butunlay chalkashtiradigan,
noto’g’ri bilim va ma’lumotlar berilgan holatlarning uchrashi achinarli. Bu
kechirib bo’lmas xato. 8-sinflar uchun “Milliy istiqlol g’oyasi va ma’naviyat
74
Qarshiboyev M., Nishonova S., Musurmonova O., Qo’chqorov R. Milliy istiqlol g’oyasi va ma’naviyat
asoslari. Darslik, 7-sinf, T.: “Ma’naviyat”, 2011. 95-b.
45
asoslari” darsligining R.Qo’chqorov va boshqalar tomonidan 2011-yilda qayta
ishlangan va to’ldirilgan 6-nashrida “Ekologik madaniyat” mavzusida
“Ekologiya” tushunchasiga ta’rif berilgan. ?Ta’rifda “ekologiya – “tabiat uyi”
bo’lmish borliqda yashayotgan tirik jonzotlarni o’rganuvchi ilm sohasidir”
deyilgan
75
. Bu ta’rif mazmunan xato berilgan. Birinchidan, tirik jonzotlarni
o’rganuvchi fan – bu biologiya deb ataladi, ekologiya deyilmaydi. Ikkinchidan,
ekologiya fani tabiatni va uning sofligini, tozaligini saqlab qolish, xilma-xilligini
asrash to’g’risidagi fan. Uchinchidan, tabiat faqatgina tirik organizmlardan
iborat emas, jonsiz predmetlardan ham iborat. Ularni muhofaza qilish jonli
tabiatni muhofaza qilishdan kam ahamiyatga ega emas. Shu sababdan ekologiya
fani havo tozaligi, suv va tuproq tozaligi, tuproq eroziyasi va shu kabilarni ham
har tomonlama o’rganadi.
Darsliklarda har bir keltirilgan misol qaysi sohaga oid bo’lmasin fanning
predmeti bilan bog’lanishi kerak (bizning misolimizda esa ekologiya ma’naviyat
va milliy g’oya bilan bog’lanishi kerak). Aks holda darslik o’zaro yaxshi
bog’lanmagan turli xil ma’lumotlarning yig’indisi bo’lib qoladi. Ekologiya
haqida gap ketdimi, demak uni madaniy ongning, ma’naviy madaniyatning
uzviy bo’lagi sifatida, inson va jamiyatning tabiatga munosabati, rahm-shavqat,
ezgulik, insonparvarlik, tozalik, poklik, saxovat, isrofgarchilikning oldini olish,
tejamkorlik va shu kabi ma’naviy qadriyatlarning yuzaga chiqishi kerak ekanligi
o’quvchilarga yetkazilishi kerak. Umuman olganda darsliklarda keltirilgan juda
ko’p qiziqarli misollarning ma’naviyat bilan bog’lab tushuntirilishi zaif.
O’quvchi esa ularni mustaqil bog’lashga qiynaladi.
7, 8, va 9-sinflarda o’qitiladigan “Milliy istiqlol g’oyasi va ma’naviyat
Do'stlaringiz bilan baham: | 
