O’zbekiston r

R Е J A :

1. Guruh holida olib boriladigan to’garak ishlari.

2. Klub ishlari va ommaviy ishlarni tashkil qilish.

3. Yosh tabiatshunoslar tadbirlarini tashkil qilish va o’tkazish metodikasi.

4. Tadbirlar mavzularini dars mavzulari bilan bog’lash.

Tayanch iboralar: «guruh mashg’ulotlari», «ommaviy ishlar», «to’garak ishlari», «klub ishlari», sinfdan tashqari tadbirlar».
Guruh mashg’ulotlari. Tabiatshunoslik bo’yicha sinfdan tashqari ishlarning guruh bo’lib o’tkaziladigan shakllaridan biri to’garak ishidir. U mayyan ishtirokchilar doirasini qamrab oladi va tabiatni chuqurroq o’rganish imkoniyatini beradi. To’garakka a‘zo bo’lish ixtiyoriydir, ammo unga kiruvchi o’z zimmasiga aniq reja bo’yicha ishlash va boshlagan ishini oxiriga yetkazish majburiyatini oladi. Rejaga o’quvchilar bajarishga kuchi yetadigan ishlar kiritilishi lozim. O’qituvchining asosiy vazifasi – amaliy natijalar beruvchi faol ishlarni ta‘minlashdir. Ishda har xil: o’qituvchi va o’quvchilarning tabiiy yoki tasviriy ko’rgazmali qurollarni namoyish qilish bilan og’zaki bayon qilishi, amaliy o’quv va ko’nikmalarni shakllantirishga qaratilgan o’quvchilarning ijtimoiy-foydali mehnati va boshqa metodlar to’g’ri uyg’unlashtirilishi lozim.

To’garakni muvaffaqiyatli ishlashida mashg’ulotlar o’tkazishga tayyorlanish katta ahamiyatga ega. Birinchi mashg’ulot oldidan o’quvchilarga uni o’tkazish vaqti to’g’risida eslatish, to’garak vazifalari bilan o’quvchilarni tanishtiruvchi kirish suhbatining mazmunini barcha tafsilotlari bo’yicha o’ylab chiqish zarur. To’garakning ish rejasini tuza turib, mo’ljallangan tematikni o’quvchilar bilan muhokama qilish va ularning taklif va istaklarini hisobga olish kerak. To’garakning birinchi mashg’ulotida uning faollari kengashi (starostasi-sardoshi, uning muovini, muharririyat a‘zolari) saylanadi va nomi («Hamma narsani bilishni istayman», «Biz va tabiat», «Yosh tabiatshunoslar», «Tabiatni sevuvchilar» va b.) tasdiqlanadi. Eng yaxshi nom uchun tanlov e‘lon qilinishi mumkin. Shuningdek, to’garakda qatnashuvchilarning xulq-atvori qoidalarini ishlab chiqish va tasdiqlash zarur. Qoidalar: ishda faol qatnashish; barcha topshiriqlarni o’z vaqtida bajarish; har bir ishni nihoyasiga yetkazish; kuzatishlar va bajarilgan ishlar kundaligini yuritish; o’rtoqlariga yordam berish; mashg’ulotlarga muntazam qatnashish.

To’garak ishiga o’qituvchi rahbarlik qiladi. Davo-matni starosta yoki uning muovini maxsus jurnalda olib boradi. Mashg’ulotlar ikki haftada bir marta muayyan kun va soatda o’tkaziladi.

Birinchi mashg’ulotda faqat tashkiliy masalalar bilan cheklanmaslik kerak. O’quvchilarga kichikroq, lekin qiziqarli kirish materiali berish kerak, toki to’garak ishiga qiziqsinlar va nima bilan shug’ullaishlari to’g’risida dastlabki (taxminiy) tasavvurlar olsinlar. Ishni diafilm, diapozitiv ko’rish, tabiatshunoslik mazmunidagi ilmiy-ommabop adabiyot o’qish bilan boshlash ma‘qul.

Har bir yosh tabiatshunos yoki 3—4 kishidan iborat kichik guruh o’qituvchi yordamida o’zlari uchun muayyan mavzuni tanlaydilar. To’garak rahbarining vazifasi — har bir ishtirokchini u uddalaydigan qiziqarli va foydali mavzu bilan qiziqtirishdir. To’garakda o’tkaziladigan ish xilma-xil bo’lishi, lekin umumiy maqsadga — jonajon tabiatni o’rganishga birlashtirilishi zarur.

«Hamma narsani bilishni istayman» to’garagining (3—4- sinflar) ishini quyidagi reja bo’yicha tashkil qilish mumkin: 1) Kirish mashg’uloti; 2) tabiatga ekskursiya («Kuz in‘omlari») temasi. 3) «Jonajon o’lkaning qushlari», «Yilning har xil fasllarida o’simliklar», «Yilning har xil fasllarida hayvonlar» diafilmlarni ko’rish; 4) «Tabiat ustaxonasi», «Soat gullar», «Ularni muhofaza qilish kerak» kabi suratlar bilan ishlash; 5) «Oltin kuz» ertaligi; 6) «Qanotli do’stlarga yordam» operatsiyasi; 7) Tabiat (o’lkashunoslik) muzeyiga ekskursiya; 8) «Yosh tabiatshunos» jurnalidan qiziqarli hikoyalarni o’qish; 9) «Qizil kitoblar» to’g’risida suhbat; bu kitoblarga kiritilgan o’simlik va hayvonlarni ko’rsatish; 10) Tabiatga ekskursiya (mavzu «Sehrli dorixona»); 11) To’garak ishlarini yakunlash.

Mashg’ulotlarda xilma-xil: o’qituvchi va o’quvchilar hikoyasi, suhbat, amaliy ishlar bajarish (kollektsiya va gerbariylar yasash, tajribalarga tayyorlanish va o’tkazish), tabiatda o’tkazilgan kuzatishlarni muhokama qilish uslublaridan foydalaniladi.

O’qitishning texnika vositalari hamda qiziqarli material to’garak ishlarining majburiy elementidir.

Klub ishi. Tabiatshunoslik bo’yicha sinfdan tashqari ishlarda boshlang’ich sinf o’qituvchilari klub ishlaridan keng foydalanadilar, ularni boshqa ish shakllaridan farqi shundaki, klubda bolalar erkinroq faoliyat tanlashlari mumkin, o’zaro munosabatlar uchun erkin vaziyat yaratiladi, o’yinlarga ehtiyoj va qiziqish qanoatlantiriladi.

Klub majlislarida o’quvchilar o’zlarini qiziqtirgan: Bu nima?, Nima uchun bu yuz beradi?, Qaerda buni ko’rish, bilish, o’qish mumkin? kabi savollarga mustaqil javoblar blishga o’rganadilar. Har bir klub majlisining zarur elementlari unda o’quvchilarning savollari va javoblaridir, javoblar topilgan manbalarning albatta ko’rsatilishidir. Bu ish bilan barcha o’quvchilarni qiziqtirish uchun sinfda «so’rang javob beramiz» yoki «Nimachinchining savollari» yozilgan quti qo’yiladi, unga savollar yozilgan varaqachalar solinadi.

Klubning navbatdagi majlisida bir hafta oldin o’qituvchi savollarni mazmuniga qarab guruhlashtiradi, klub a‘zolari orasida taqsimlaydi va javob topishni taklif qiladi. Javoblar tayyorlash uchun o’qituvchi klub a‘zolariga ma‘lumotnoma va ilmiy-ommabop adabiyotga murojaat qilishni, agar kerak bo’lsa, tabiatda yoki jonli tabiat burchagida kuzatishlar, oddiy tajribalar o’tkazishni tavsiya qiladi. Savollarga javob berishni gap beradigan narsa va hodisalarni (o’simliklar gerbariysi, hayvonlar chuchelasi yoki ularning rasmlarni diapozitiv, diafilm, tajriba va hokazolarni) ko’rsatish bilan olib borish ma‘qul.

Klub mashg’ulotlarini o’tkazishga bunday tayyorgarlik bolalarda faqat kuzatuvchanlikni, qo’shimcha adabiyot bilan ishlash va savollarga to’g’ri javob berish uquvinigina emas, balki ko’rsatish uchun material tanlash uquvlarini ham rivojlantiradi, javoblarni ancha isbotli va esda qoluvchi bo’lishini ta‘minlaydi, boshqa klub a‘zolarida ham savollarni chuqur va qiziqarli yoritishga intilish vujudga keltiradi.

Klub majlisi o’tkazilayotgan sinfda burchak yoki axborot stendi (taxtasi) ni jihozlash kerak, ularda bo’lajak majlislar, ularning tematikasi, adabiyotni tavsiya qiluvchi ro’yxat to’g’risida bildirish joylashtiriladi. Bu yerda kitoblar, ko’rgazmali qurollar, yasamalar ko’rgazmasi ham o’tkaziladi.

Ommaviy ishlar. Tabiatshunoslik bo’yicha sinfdan tashqari ommaviy ishlar ekskursiyalar, tanlovlar, diapozitiv va kinofilmlarni ko’rsatish bilan birga tematik kechalar, har xil tadbirlar (qushlar kuni, gullar va daraxtlar o’tqazish, Hosil bayramlari va boshqalar) ni ham o’z ichiga oladi. Ulardan maqsad - sinfdan tashqari ishlarga iloji boricha ko’proq o’quvchilarni jalb etish, ularda qatnashishga ishtiyoq va xoxishni uyg’otish, ularni ijtimoiy-foydali ishlarga yo’naltirish, bolalarda tashkilotchilik qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirishdir.

Ommaviy ishlar uzoq va puxta tayyorgarlikni talab etadi. U yoki bu tadbirni o’tkazish uchun oldindan uncha katta bo’lmagan tashabbuskorlar guruhini tanlash va reja ishlab chiqish, topshiriqlarni hamma qatnashchilarga taqsimlash kerak. Guruhning har bir a‘zosi zimmasiga rejaning muayyan bo’limini bajarish mas‘uliyatini oladi. Chunonchi, «Bahor keldi» nomli bayram tadbiriga tayyorlanishda o’quvchilardan biri bahor to’g’risida axborot beradi, boshqasi - otaliqqa olingan sinf bilan badiiy havaskorlikni uyushtiradi, uchinchisi - jihozlar uchun kiyim-kechak, to’rtinchisi – devoriy gazeta tayyorlaydi va h.

Tadbirga tayyorlanish tabiat to’g’risidagi o’z bilimlarini kuzatishlar yoki kitoblarni o’qish yordamida to’ldirish zarurati bilan bog’liq bo’lishi lozim. Chunonchi, bahor (ochiq kunlar, o’simlik va hayvonlarning uyg’onishi, qushlarning uchib kelishi) to’g’risidagi bayonni tayyorlash kuzatishlar va tabiatdagi bahorgi o’zgarishlar to’g’risidagi adabiyot o’qish bilan bog’liqdir. Tadbir rejada belgilangan vaqtda barcha o’quvchilarning faol ishtirokida o’tkazilishi kerak (ota-onalar ham taklif etilishi mumkin). Uyushqoqlik, chiroyli rasmiylashtirish (bezatish), yorqin chiqishlar shunday tadbirlarning uzviy qismlaridir. Ular ishtirokchilar xotirasida kechinmalarni saqlovchi va tabiatni o’rganish hamda muhofaza qilish bo’yicha ishlarni chuqurlashtirish uchun rag’bat bo’lib xizmat qiluvchi hissiy ko’tarinkilikni vujudga keltiradi.