O‘zbekiston r

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

BIOLOGIYA TA’LIM YO‘NALISHI III KURS TALABASI
Xalilov Toymurodnining

GENETIKA VA GENOMIKA ASOSLARI FANIDAN

MAVZU: MEYOZNING BIOLOGIK AHAMIYATI
KURS ISHI

Buxoro – 2022
Reja:
1-BOB. ORGANIZMLARNING KO’PAYISH USULLARI .
1. Mitoz bo`linishi. Meyoz bo`linishi.
2. Organizmlarning embrional va postembrional rivojlanishi.
3. Postembrional Rivojlanish.


2-BOB. JINSIY KO’PAYISHNING JINSIZ KO’PAYISHDAN AFZALLIKLARI.
1. Meyoz, uning biologik bosqichlari(profaza metofaza,anafaza,telofaza ).
2. Ontogenez,uning tiplari va davrlari(lichinkali, lichinkasiz, ona qornida rivojlanish embrional davr, post embrional davr )
3. Meyozning biologik ahamiyati. Bilvosita rivojlanishning biologik ahamiyati.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Ko’payish- organizmlarning avlod qoldirish xususiyatidir . Organizmlar asosan ikki xil usulda : jinssiz va jinsiy ko’payadi . Jinsiy ko’payish asosida hujayralarning mitoz bo’linishi yotadi, o’simliklarda hayvonlarga nisbattan ko’proq uchraydi .Jinssiz ko’payishda ayrim hujayra yoki organizmning bir qismi bo’linishi natijasida yangi bir hujayrali organizm hosil bo’ladi .Jinssiz ko’payish usullari quyida tasvirlangan : binar bo’linish bir hujayralilarda shizogoniya sporalar orqali Jinsiy k’opayish kurtaklanib vegetativ Ko’phujayralilarda sporalar orqali Fragmentlar orqali kurtaklanib Bir hujayralilarning jinssiz ko’payishi .1.Binar bo’linish .Sodda hayvonlarda uchraydi .Bo’linish uzunasiga (yashil evglena) yoki ko’ndalang yo’nalishlarda (tufelka) kuzatiladi . 2.Ko’p bo’linish (shizogoniya). Suv o’tlarida ,zamburug’larda sodda hayvonlarda (bezgak plazmodiyasida)uchraydi .Avval yadro mitoz yo’li bilan ko’p marta takrorlanib bo’linadi ,sitoplazma butunligicha qolaveradi. Keyin sitoplazma yadrolarni o’raydi va natijada bitta hujayradan o’nlab ,yuzlab minglab yangi hujayra organizmlar hosil bo’ladi. Odamlarda bezgak plazmadiyasi eritrotsitlarda shunday ko’payadi. 3.Kurtaklanib ko’payish .Ona hujayrada yadro nukleoidni saqlovchi bo’rtma paydo bo’lib ,kattalashadi va ajralib alohida hujayraga aylanadi .Bir hujayrali zamburug’larda ,ayrim infozoriyalarda uchraydi. 4.Sporalar hosil qilib ko’payish,sodda hayvonlarda bir hujayrali zamburug’larda , suv o’tlarida ,yashil o’simliklarda kuzariladi .Spora ichida hujayra ko’p marta mitoz usuli bilan bo’linadi . Ko’p hujayralilarda jinssiz ko’payish . 1.Vegetativ ko’payish . O’simliklar olamida keng tarqalgan . O’simliklarning jingalaklari ,ildiz bachkisi , bachki novdalari ,piyozlari ,tugunaklari va ildiz poyalari ,barglari orqali ko’payish vegetativ ko’payishga misol bo’ladi . 2.Kurtaklanib ko’payish.Tuban ko’p hujayralilarda (g’ovak tanlilarda kovakichiklarda,ayrim chuvalchanglarda kuzatiladi. 3.Poliembrional ko’payish. Bunda zigotaning eng dastlabki maydalanishida hosil bo’lgan hujayralar bir-biridan ajralib qolishi natijasida mustaqqil rivojlanib, har qaysi alohida organizmlarni hosil qiladi. Natijada bir tuxumli egizaklar paydo bo’ladi. Odamlarda bir tuxumdan 2-8 gacha egizaklar rivojlanishi mumkin. Ular Ularning hammasi bir xil jinsli bo’ladi. 4.Sporalar orqali ko’payish. O’simliklarda uchraydi. Yengil sporalar o’simliklarnig tabiatda keng tarqalihsga imkon yaratadi. 5.Fragmentlar orqali ko’payish. Ipsimon suv o’tlarda (tuban chualchanglarda) keng tarqalgan. Organizm bir necha qismlarga ajralgandan keyin, har bir qisimidan alohida mustaqil organizm rivojlanadi. Jinsiy ko’payish o’simlik va hayvonot olamida keng tarqalgan. Jinsiy hujayralar (gametalar ) hosil bo’lishidan. Urg’ochi organizm jinsiy bezida tuxum hujayra, erkak organizm jinsiy bezida urug’ hujayra hosil bo’ladi. Xromosomalari gaploid to’plami organizmlar hosil bo’ladi. Ikkita organizmning irsiymoddalari qo’shilganligi uchun hosil bo’lhgan yangi avlod otaonasidan va bir-biridan farq qiladi. Jinsiy ko’payishning oddiy ko’rinishi konyugatsiyadir. Kiprikli bir hujayralilar –tufelkalarda uchraydi. Tufelkalarning yadrosida murakkab bo’linshlardan keyin ular yadrolarning ayrim bo’laklarni almashinadi Va keyin ajralishadi. Konyugatsiyaning mohiyati – ikki organizmning irsiy moddalari bilan almashinishidir. Oddiy jinsiy ko’payish usullarini yana biri kopulyatsyadir. Jinsiy hujayralarning tuzulishi.Tuxum hujayra tuzulishi jihatdan boshqa hujayralar kabi qobiq,sitoblazma va yadrodan tashkil tomgan. Jinsiy hujayralarning yetilishi jarayoni gametogenez deyiladi. Spermatazoidlar urug’ donda rivojlanadi, ularning rivojlanish spermatogenez. Tuxum hujayraning rivojlanishi ovogenez deyiladi va tuxumdonda kechadiGametogenez shartli ravishda to’rtta davrga: ko’payish, o’sish, yetilish va shakillanish davrlariga bo’linadi. Spermatogenez. Ko’payish davrida xromasomalarning dipoit to’plamiga ega bo’lgan spermatogoniylar mitoz yo’li bilan ko’payadi Yetilish davrida birlamchi spermatositlar meyoz yo’li bilan ko’paya boshlaydi. Shakillanish davrida Spermatozoidlar shakikillanadi,ular bosh,bo’tin,dum qislariga ajraladi. Ovogenez. Ovogenezning ko’payish davri spermatogenizga o’xshaydi,hosil bo’lgan hujayralarni ovogoneylar deyiladi. O’sish davrida ovogoneylar kattalasib, birlamchi vositalarga aylanadi. Meyozning biologik ahamiyati. 1. Meyoz tufayli avlodlar almashinuvi davomida xromosomalar sonning doimiyligi o’zgarmaydi. Agar gametogenezda xromosomalar soni kamayganda, har bir yangi avlodda xromosomalarning soni tinmasdan ikki hissadan ortib boraverar,xromosomalar soninig doimiyligi buzular edi. 2. Meyozda xromosomalarning juda ko’p xilma-xil kominatsiyalari hosil bo’ladi. Ota yoki Ona xromosomalari meyozda harxil gametalarga tarqalishi natijasida xromosomalarning yangi to’plami hosil bo’ladi. 3. Xromosomalarning konyugatsiyalanishi, o’xshash qismlari bilan almashinishi irsiy axborotning yangi to’plami hosil bo’lishi va irsiy o’zgaruvchanlikga sabab bo’ladi Mitoz va meyozning o’xshashlgi va farqi Savollar ` Mitoz Meyo z O’xshashligi 1. bo’linish fazalari + + 2. Interfazada DNK dan qanday hodisa ro’yberadi? + - 3. Farqlari Gomologik xromosomalarning konyugatsiyalanishi boladimi? - + 4. Qiz hujayralar xromosomalarning soni yana hujayraga nisbattan o’zgaradimi? - + 5. Nechta qiz hujayralari hosil bo’ladi 2 4 6. O’simlik va hayvonlarning qaysi azolarida sodir bo’ladi. somatik jinsiy 7. Ketma-ket nechta bo’linish kuzatiladi? 1 2 8. Biologik ahamiyat qanday. Individual rivojlanish yoki entogenez triklikning eng muhum xsusiyatlaridan biridir.ontogenez tushunchasi 1866-yilga E. Gekkel tomonidan fanga kritilgan bir hujayralilarda ontogenez ularning hosil bo’lishidan boshlanib bo’linishi yoki o’limi bilan tugallanadi. Ko’p hujayralilarda ontogenez zigotya hosil bo’lishidan boshlanib o’lim bilan tugallanadi. Ointogenezning uchta tipi mavjud: 1. Lichinkali. 2.lichinkasiz. 3. Ona qornida rivojlanish. Lichinkali ontogenez. Tuxum hujayrada oziq modda kam bo’lgan organizmlarda kuzatiladi. Ularning lichikkasi yetuk shaklidan o’z tuzulishi bilan farq qiladi. Lichinkasiz ontogenez.Tuxumda oziq moddalar ko’p bo’lgan organizmlara kuzatiladi, yosh organizmlar O’z tuzulishiga ko’ra yetuk organizmlarga ancha o’xshaydi. Ona qornioda rivojlanish odam va yuqori sutemizuvchilarda kuzatiladi. Ontogenezning ikkita asosiy davri mavjud. 1. Embiriona davr 2. Post embriona davr. Post embrional rivojlanish tuxum qoyib ko’payiuvchilarda xomilaning tuxum qobiqlaridan chiqishidan , Ona qornida rivojlanuvchi organizmlarda esa tug’ulishidan boshlanib, uning o’limigacha davom etadi. Bu davrda organizm tashqi muhit bilan bevosita aloqada bo’ladi, o’sadi, hujayralar, to’qimalar, azolar iqtisoshlashadi,umri tugagan yoki jarohatlangan to’qimalar qayta tiklanadi va organizmning qarishi asta sekin kuzatiladi. Post embrionalar rivojlanishining ikki turi malum: 1. Bilvosta (no to’g’ri) rivojlanish. 2. Bevosita (tog’ri) rivojlanish. Organizm indivitual rivojlanishiga tashqi muhit omillarining tasiri kattadir. Tashqi muhit omillarinig tasiri homila davrida ham, undan keyingi davrda ham kuzatiladi. Odam homilasining rivojlanishiga zara ko’rsatuvchi omillarga alkogol, tamaki tarkibidagi nikotin, Giyohvant moddalari kiradi. Bu moddalar insonning faqat sog’ligiga zara yetkazibgina qolmasdan balki Jinsiy hujayralarning xromosomalari, genlarida mutatsiyalarida sabab bo’lishi ham mumkin. Bunday o’zgargan Hujayralarning otalanishi natijasida hosil bo’lgan homilaning yashash qobiliyati susayadi, noto’g’ri rivojlanadi Va har xil mayib majrux bolalar tug’uladi. Post embrional davrida ham organizmning rivojlanishiga abiotik omillar harorat, yorug’lik, namlik, Kislarod, har xil kimyoviy brikmalarkatta tasir ko’rsatib, rivojlanishini jadalashtrishi yoki susaytrishi mumkin. Hozirgi vaqtda bunda 50-100 yillar ilgariga nisbattan bolalar va o’smirlarning jismoniy funksiyalarining Rivojlanioshi jadallashganligi kuzatilmoqda. Bu hodisani akseleratsiya (lotincha jadallashish so’zdan olingan) deyiladi Ko`payish, individual rivojlanish, mitoz, meyoz, somatik va jinsiy hujayralarning bo`linishi, jinsiy va jinssiz ko`payish, eukariot hujayralar, prokariot hujayralar, antogenezning turlari, interfaza, profaza, metafaza, anafaza, telofaza, hujayra tsikli, mitoz tsikli, sintezdan oldingi davr, DNK sintezi, sintez davri, sintezdan keyingi Davr, RNK va oqsil sintezi, diploid hujayralar, gaploid Hujayralar, bo`linish dugi, mikronaychalar, xromosomalarrxromatidlarr xromosomaning birlamchi belbogX xromosomalarning spirallashuvi, sitokinez, kariokinez, mitozning biologik ahamiyati.Organizmlarning o`sishi, rivojlanishi va ko`payishi hujayraning bolinishi bilan bogliq. Organizm voyaga etganda bir qancha to`qimalarning hujayralari doimo nobud bolib turadi va ularning o`rni doimo bolinish yoli bilan vujudga keladigan yanga hujayralar bilan almashinadi. Demak, bolinish hujayralarning yashab qolishiga sababchi bo`ladigan, aslida hayotai uzluksiz davom ettiradigan jarayondir.Irsiy belgilarning izchillik bilan nasldan naslga oxtishini, asosan bolinib ko`payishda davom etayotgan hujayralar amalga oshiradi. Prokariotlar oddiy bolinish (ikkiga bolinish) yoli bilan ko`payadi. Eukariot xujayralar asosan ikki xil: mitoz yoki kariokinez va meyoz yo`li bilan bo`linadi. Ko`payishning ahamiyati. Prokariot va eukariot hujayralarning ko`payishi. Ko`payish hayot mohiyatining eng muhim xususiyatlaridan biridir. Bakteriyalardan tortib, to sut emizuvchilargacha bolgan barcha tirik organizmlar istisnosiz ko`payish qobiliyatiga ega. Har bir hayvon va o`simlik turining yashashi, ota —ona individlar bilan avlodlar o`rtasidaga izchillik fadat ko`payish tufayligina saqlanib qoladi. SHartli ravishda ko`payish deb atasa boladigan jarayonni molekulalar doirasida olib qaraladigan bolsa, u DNK ning o`z molekulalari sonini ikki hissa ortgarish xususiyati bilan ifodalanadi. Hujayra darajasida mitoxondriyalar bilan xloroplastlar singari organoidlar bolinish yo`li bilan ko`payadi. Organizmlarning ko`payish shakllari juda xilma —xil va murakkabdir.
Jinsiy va jinssiz ko`payish. Barcha tirik organizmlar ko`payishining ikkita turi tafovut qilinadi. o`ziga o`xshash yanga indivldlarni hosil qilish ko`payish deb ataladi. Koxpayish o`z —o`zini hosil qilish, qaytarish, o`ziga o`xshash nusxa paydo qilish bolib, tirik organizmlarning xossalaridir: ertutning vegetativ yol bilan palagidan ~sopayishi.
Jinssiz ko`payish. Jinssiz ko`payish natijasida ayrim hujayralar yoki organlarning bo`linishi natijasida yangi organizmlar hosilboladi. Jinssiz ko`payishdayangi avlodlar ona avlodning aynan nusxasi hisoblanadi. Jinssiz ko`payishiiing biologik ahamiyati organizmlarning tez ko`payishi va ko`p avlod hosil bo`lishini ta`minlashdan iborat. Jinssiz ko`payish hayvonlarga qaraganda o`simliklarda ko`proq uchraydi. Ko`payishning bu turi qishloq xcrjaligi: bogdorchilik, sabzavotchilik, dalachilik uchun katta ahamiyatta ega, qishloq xo`jaligi amaliyotida faqatgina jinssiz yol bilan ko`paytiriladigan ko`pgana madaniy o`simliklar bor. SHu nuqtai nazardan olganda gulli, urugli oliy o`simliklarning vegetativ ko`payishi biz uchun katga ahamiyatga ega. Vegetativ ko`payish o`simliklarning vegetativ jinssiz qismlari yordamida yuzaga chiqadi. O`simlikning ildizi, poyasi, bargi ana shunday qismlar jumlasiga kiradi, bular yo maxsus organlar, yoki yangi qismlar paydo qilib boradi. o`simliklar qalamchalar yordamida ham ko`payadi. Vegetativ ko`payishga o`simliklarning jingalaklari, ildiz bachkisi, piyozchalari, tugunaklari va ildiz poyasidan ko`payishlarini misol qilib ko`rsatish mumkin.
Prokariotlar, ko`pgina sodda hayvonlar: bulutlar, kovak ichlilar, ba'zi yassi chuvalchanglar, astsidiyalar va boshqalar jinssiz yol bilan ko`payadilar. Xuddi o`simliklar dunyosida bo`lganidek, hayvonlar dunyosida ham jinssiz ko`paylshning bir necha usullari boladi. Jinssiz ko`payishning eng ko`p tarqalgan turi ona organizmining taxminan bir —biriga teng keladigan ikkita qismga bolinishidir. Masalan, infuzoriya 16 — 24 soatda bir marta ko`ndalangiga: oddin yadrosi, soxngra Sitoplazmasi ikkiga bolinadi. Ana shuning natijasida ikki qiz individ vujudga keladi.
Parazitlik qilib yashovchi sodda hayvonlar hamda sdoralilarning ko`payishi o`ziga xos bolib, spora hosil qilipsh yoki shizogoniya deyiladi. Triponasomalar uzunasiga bolinadi. Hayvonlarning jinssiz ko`payishining boshqa bir turi marjon poliplarda kurtaklanishdir. CHuchuk suv buluti, bodyagalarda ichki kurtaklanish (gemulalar deyiladi) bolib o`tadi, qishda ona organizm halok bolib ketadi va gemulalardan ko`klamda yosh bulutlar vujudga keladi. Kurtaklanib ko`payishda ona organizmidan ajralmay qolishi va koloniyalar hosil bolishiga olib keladi. Jinssiz ko`payish ko`pincha bir hujayrali zoosporalar yordamida amalga oshadi. Spora grekcha—u r u g' ma`nosini bildiradi, «zoo» esa hayvon degan ma`noni beradi. Sporalar yoki zoosporalar ona hujayraning maxsus hujayrasidan hosil boladi.
Ular spora hosil qilsa — sporalar, zoospora hosil qilsa, zoospora
deyiladi. Jinssiz ko`payishga: eukariotlardan anor, tol, tok va anjir
parxish yo`li bilan ko`payishi, qalamcha bilan ko`payish, tuplarni
bolish, payvandlash yo`li bilan ko`paytirishlar kiradi.
Eukariotlardan: tok, terak, tol va anor qalamchalari bilan, olcha, agargul, siren iddizlari bilan, binafshalar barglari bilan ko`payadi. Payvandlash usuli bilan ko`pincha qoxshimcha ildiz chiqarishi qiyin bolgan mevali va rezavor o`simliklar ko`paytiriladi. Poliembrional ko`payishda—bitga zigotadan mustaqilholda rivojlanuvchi bir nechta homilalar hosil boladi.
Jinsiy ko`payish. Bunday ko`payishda alohida rivojlangan, etilgan jinsiy hujayralar (gametalar) ishshrok etadi. Urg"ochi jinsiy hujayralar — ovotsitlar deyllib, tuxumdonlarda rivojlanadi. Erkak jinsiy hujayralari spermatozoidlar deyilib, urug' hujayralarda rivojlanadi. Jinsiy hujayralarning tuzilishi. Barcha jinsiy hujayralar bir —biridan farq qiladi. Tuxum hujayralar boshqa hujayralar kabi hujayra qobish, sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Lekin boshqa hujayralardan farqi uning o`lchamining juda katta bolishidadir. Odam tuxum hujayrasining hajmi 150 mkm gacha etadi (somatik hujayralarda esa 10—15 mkm dan oshmaydi). Ularning olchami, kattaligi sitoplazmada oqsillarga boy oziq modda sariqlikning mayjudligiga bogliq. Tuxum qo`yib ko`payadiga umurtqalilar tuxum hujayrasida oziq modda — tuxum sarigya ko`pdir. Tuxum hujayrasi qalin qobiq bilan o`ralgan bo`lib, u himoya vazifasini bajaradi. Tuxum hujayralar hujayralardan katta bolganliga bilan ham farkdanadi. Tuxum hujayra organizmlarning rivojlanishi uchun kerak bolgan barcha irsiy axborotni o`zida saqlaydi.Odam spermatozoidining olchami juda kichkina bolib, 50-70 mkm lan oshmaydi. Spermatozoidning asosiy roli o`z gaploid to`plamiga ega bo`lgan yadrosini tuxum hujayra sitoplazmasiga kiritishdan iborat. Uning tuzilishi ham o`sha funktsiyani bajarishga lyuslashgan bolib, boshcha, bo`yin va dum qismlaridan tashkil topgan. Bosh qismida yadro, bo`yin qismida tsentriola va
mitoxondriyalar joylashgan, dum qismi esa harakatlanishni ta`minlaydi.
Jinsiy `ujayralarning rivojlanishi — gyametogenez. Urug' xujayralar (spermatozoidlar) urugdonda rivojlanadi. Urug hujayralarning rivojlanishi — spermatogenez, tuxum hujayralarining rivojlanishi — ovogenez deyiladi. Jinsiy hujayralarning etilishi — gametogenez shartli ravishda to`rt: ko`payish, o`sish, etilish va shakllanish davrlariga bolinadi.
Ko`payish davri. Ko`payishda etilmagan jinsiy xujayralar xuddi tanadagi kabi diploid (2p) to`plamga ega boladi. Ular kcrp marta migoz yoli bilan bolinib, ko`paya boradi va bu jarayon ko`payish zonasida kechadi. o`sish davrida diploid to`plam bosRlanglch xujayralarning ayrimlari o`sish zonasiga o`tib katgalashadi, oziq moddalar to`playdi, ularning DNK si mikdori ikki xdssa ortadi.
Undan keyin etilish zonasida hujayralar meyoz usulida ko`payib, gaploid to`plamga ega bolgan xujayralar to`plamini hosilqrlladi. SHakllanish davrida etuk jinsiy xujayralar hosil boladi. Ovogenez va spermatogenez asosan btr—biriga o`xshashdir, lekin ularning o`rtasida quyidaga farqlar mavjud:
Ovogenez spermatogenezga nisbatan uzoq davr davom etadi. CHunki tuxum xujayralarda homilaning rivojlanishi Uchun zarur bolgan moddalar hosil bo`ladi. Spermatogenezning meyozjarayonidasitoplazma Hamma xujayralarga baravar ta`minlanadi. Ovogenezda esa Hujayraning faqat bitgasigagina sitoplazma ta`minlanib, boshqalariga deyarli o`tmaydi. Natijada spermatogenez oxirida 4 ta, ovogenezda esa faqat bitgagina yirik xujayra Hosil boladi, uning uchta mayda xujayralari nobud boladi. Ovogenezda shakllanish davri bo`lmaydi. SHunday qilib, gametogenez jarayonida jinsiy bezlarda diploid to`plamli (2p) boshlanshchxujayralardangaploidto`planili (p) jinsiy hujayralar hosil boladi. Spermatogenezda uchta davrdan tashqari, to`rtanchi davr — qayta tuzilish davri ham bolib o`tadi. Bu davr ovogenezda bolmaydi. Urgochi va erkak gametalar katta — kichikligi hamda tashqi ko`rinishi jihatidan yo bir xil bo`lishi — bunda bular izogametalar deb ataladi, yoki har xil bolishi mumkin—bunda ular anizogametalar deyiladi. Ikki jinsga mansub gametalar otalanib zigota hosil qiladi. O`simliklarning jinsiy ko`payishi. O`simliklarnmg jinsiy ko`payishi haddan tashqari keng tarqalgan va xilma —xil shakllarni ifodalaydi. Izogomiya tuban darajadagi o`simliklarda uchraydi. Ulotriks — suv o`ga tashqi ko`rinishidan bir xil ikkita gameta hosil qiladi va 2 ta xivchinli hujayradan iborat boladi. qirqquloqlarda sporalardan yuraksimon mayda — mayda o`simlikcha (nish) hosil boladi. Uning ikkala tomonida erkak (anteridiylar) va urg'ochi (arxegoniylar) jinsiga mansub bolgan jinsiy hujayralar hosil boladi. Oliy darajadagi prokariotlarda va yopiq uruglilarda jinsiy ko`payishga xizmat qiladigan maxsus organ — shaklan o`zgargan novdadan iborat g u 1 bo`ladi. SHu novdada odatda yashil barglar o`rniga kontsentrik doiralar holda joylashgan to`rgga tarkibiy qism bo`ladi, ular gul bandiga gul chiqaradigan doyaning kengayib kelgan uchiga birikkan bolib, uning generativ organini tashkil etadi. yOpiq uruglilarning tugunchasi uruglangandan keyin o`sib, ichida uruglari bo`lgan meva hosil bola boshlaydi. o`simliklarning jinsiy ko`payishidan qishloq xo`jaligida doimo keng foydalaniladi. Ko`payishning bu usullaridan duragaylashda keng foydalaniladi. Duragaylash yoli bilan yangidan — yangi o`simlik navlari yaratiladi. Etilgan jinsiy hujayralarining yadrosida xromosomalarning toq, gaploid to`plami mavjuddir. Ana shu ikki xil jinsiy hujayralarning qo`shilishi natijasida organizm hosil bo`ladi va yana jinsiy hujayralardagi xromosomalarning diploid to`plami vujudga keladi. Har xil xromosomalar juftlashgani uchun ham yangi irsiy xususiyatli organizmlar vujudga keladi. Jinsiy ko`payish irsiy xilma — xillikga olib keladi.
Ko`payish, individual rivojlanish, mitoz, meyoz, somatik va jinsiy hujayralarning bolinishi, jinsiy va jinssiz ko`payish, eukariot hujayralar, prokariot hujayralar, antogenezning turlari, interfaza, profaza, metafaza, anafaza, telofaza, hujayra tsikli, mitoz tsikli, sintezdan oldingi davr, DNK sintezi, sintez davri, sintezdan keyingi Davr, RNK va oqsil sintezi, diploid hujayralar, gaploid Hujayralar, bolinish dugi, mikronaychalar, xromosomalarrxromatidlar, xromosomaning birlamchi belbogM, xromosomalarning spirallashuvi, sitokinez, kariokinez, mitozning biologik ahamiyati.
Eukariotik organizmlarning asosiy ko`payish usuli hujayralarning odatdagi usullar bilan bo`linishi mitotik (mitoz —ip) yani ipsimon bolinish deyiladi. Ba’zan ikkinchi nomi kariokinez deb ataladi Tirik organizmlarning barchasi hujayralardan iborat. Organizm hujayralarga nisbatan uzoqroq umr ko`radi.
Masalan: eritrotsitlar 120 kun yashaydi, bunda umri tugagan adralar urniga doimo yanga hujayralar hosil bolib turadi. Organizmdagi millionlab hujayralar bir sekundda nobud bolib, ularning o`rniga yangilari hosil bolib turadi. Turli hujayralarda bolinish turlicha kechadi. Nervg mushak xujayralari, qizil qon tanachalari etuk bosqichga ettandan keyin ular umuman bolinmaydi. Ko`pgina ichak epiteliysi hujayralari, teri, o`pka hujayralari organizmning butun hayoti davomida bolinib turadi. Bo`linish muddati har xil, u 8 soatdan 100 kungacha va hatto undan ham ortiq bolishi mumkin. SHu tartibda hujayralar hosil bolib boradi. Eukariotik hujayralar asosan ikki xilusulda bolinib ko`payadi:
1. M i t o z — somatik hujayralarning bolinishi.
2.Meyoz — jinsiy hujayralarning ko`payish usuli.
Hujayraning bir marta, ikki marta bolinishi oraligl — interfaza yoki interkinez (lotincha Meg — orasi degan ma`noni anglatadi) deb ataladi. Eukariotik hujayralar asosan mitoz bo`linish usulida bo`linadi. Mitoz asosida hujayralarning soni ortadi, organizmlar o`sadi, bolingan hujayralarning o`rni tiklanadi. Bir hujayrali organizmlarda mitoz tufayli jinssiz ko`payish jarayoni amalga oshadi. Mitoz juda murakkab jarayondir. Hujayralar bolinishdan oldin unga tayyorlanishadi. Bunday vaqtda hujayra yadrosida xilma —xil morfologik va biokimyoviy o`zgarishlar kechadi. Hujayraning bolinishgacha va bolinishdan keyingi bosib o`tgan yoli mitotik tsikl deb ataladi. Mitoz tsikli — mitoz va unga ketgan vaqtlar yigandisidan iborat. Xullas, mitoz tsikli mitoz va interfazadan iborat.,! Interfaza o`z vaqgida ketma — ket keladigan davrlarga bolinadi: F. Sintezdanavvalgidavr&" harfi bilan belgilanadi. S~ davrida hujayra o`sadi va DNK sintezlanishga tayyorlanadi. Bunda DNK reduplikatsiyalanishi uchun zarur bo`lgan azotli asoslar, fermentlar, RNK va oqsilmolekulalari sintezlanadi. Sintez davriz harfi bilan belgilanadi. Budavrda DNK reduplikatsiyalanib, uning miqdori ikki hissa ortadi. SHu bilan birga RNK va oqsil molekulalari sintezlanadi — tsentriolalar soni ham ikki marta ortadi. Sintezdan keyin (mitozdan avval) gidavr S2 harfi bilan | belgilanadi. Bu davrda ham RNK va oqsil sintezi davom etadi. dyniqsa, bolinish dutini hosid qiluvchi mikronaychalar tarkibiga kiradigan t u b i 1 i n oqsili sintezlanadi. Interfaza tugallangandan keyin hujayraning bolinishi yoki mitoz jarayoni boshlanadi. Mitoz hujayralardato`xtovsiz kechadigan jarayondir. Ammo uni tushuntirish oson bolishi uchun shartli ravishda to`rtta faza: profaza, metafaza, anafaza, telofazaga bo`linadi. Mitozdajuda katgao`zgarishlar kuzatiladi. Mitoz hujayra hayot tsiklining juda ham kam vaqtini tashkil etadi. Masalan: ichak epiteliysi hujayralari 20 — 22 soat yashashi mumkin. Profazada xromosomalar spiralga o`ralib kaltalashishi va yo`gonlashishi boshlanadi. Interfazaning sintez (3) xromosomalarning tarkibidagi DNK miqdori ikki xissa orttanligi uchun profazadagi xromosomalarning har qaysisi ikkita xromatidlardan iborat bo`ladi. Spirallanish natijasida xromosomalar tobora yo`g"onlashib, yoruglik mikroskopda ko`rinadigan bolib qoladi.Sitoplazmaga joylashgan hujayra markazining tsentriolalari juft — juft bolib, bir —biridan itarila boshlaydi. Ularning o`rtasida mikronaychalar malum tartibda joylashib, qutblarni bir —biri bilan biriktiruvchi kalavasimon bolinish dugani hosil qiladi. Ularning bo`linish dugi tarkibida tsentriolalar bolmaydi. Profaza hujayra yadrosi qaytadan tuziladigan davrdir. Xromosomalar spirallanadi (spiral bo`lib o`raladi) va optik mikroskopda yaxshi ko`rinadigan bo`lib qoladi. YAdrocha va yadro pardasi erib, asta —sekin yo`qolib ketadi. Natijada bolinish duti paydo boladi. Metafaza paytida xromosomalar dug ekvatori bo`ylab joy oladi va xromosoma plastinkasi o`qi, metafaza plastinkasini hosil qiladi. A n a f a z a juft—juft bolib birikib turgan xromosomalar tarqalib boradigan davrdir.
1 — interfaza holatdagi hujayra yadrosi;
2, 3 —profaza, spirallasha boshlagan xromosomalar va qutblarga ajralgan tsentriolalar ko`rinib turibdi; 4 —metafaza, yadro pardasi erib ketgan, bo`linish dugi iplari kcmnib turibdi; 5, 6 —anafaza, xromosomalar hujayra qutbi tomon tarqalgan; 7, 8 —telofazada yadro batamom ikkiga bo`lingan, yadro pardasining hosil bo`lganligi va sitoplazmaning belbog' hosil qilib bolinishi ko`rinib turibdi. Telofaza mitozning so`ngga davri bo`lib, xromosomalar spiralsizlanadi. YAdro va hujayra pardalari shakllanadi. Bu davr ikkita qiz hujayralar paydo bolishi bilan poyoniga etadi. Bunda xromosomalarning ikkita diploid to`plami joylashadi (masalan, odamda tana hujayralarinig to`plami 2p q 46 bo`lsa, anafazada 4p q 92 ga teng boladi). Bu yosh hujayralarning har biri ona hujayralarga qaraganda kichikroq boladi. YAngi hujayralar o`sib boradi va mazkur to`qima hujayralariga xos bolgan kattalikka etib, xarakterli shakllarni egallaydi. Hujayralar qancha yosh bolsa, shu darajada bot —bot bolinib turadi. SHunday qilib, mitoz usulida bolinish davomida asosan 2 xil jarayon kuzatiladi: 1) yadroning bo`linishi — kariokinez; 2) sitoplazmaning bo`linishi —" sitokinez. Ba`zan mitozning ikkinchi qismi amalga oshmaya qoladi. Buning natijasida ko`p yadroli hujayralar hosil boladi. To`qimalarning mitotik faolligi uning tabiati hamda fiziologik faolligiga bogliq. o`sish va regeneratsiya vaqtida bu faollik ayniqsa zo"r boladi. Gormohlar va organizmni idora etuvchi boshqa sistemalari mitotik faollikka katta ta`sir ko`rsatadi. Odam tanasidaga hujayralarda boladigan asosiy mitoz davrlari o`rta hisobda quyidagicha tezlik bilan o`tadi: profaza — 30 — 60 minut, metafaza — 2—10 minut, anafaza — 3—15 minut, telofaza — 30 minut davom etadi. Xullas, mitoz bo`Xinish 1 — 2 soat davom etadi. Interfaza esa bundan bir necha barobar uzoqroq davom etishi mumkin. Odamning tanasida hujayralarning bo`linishi uchun 35,5—37°S normalhisoblanadi, haroratning ko`tarilishi yoki past bo`lishi mitozni sekinlashtirib qo`yadi yoki izdan chiqaradi. Xavfli o`smalarga ionlapggaruvchi nurlar yordamida davo qilish usuli shunga asoslangan. Ko`pincha nerv hujayralari embrional rivojlanish davrida bolinib hosil boladi va keyinchalik o`sib boradi. Odatda ular deyarli bo`linmaydi. Mitozning biologik ahamiyati. Mitoz natijasida har bir yangi hujayrada ona xromosomalari qanday bolsa, xuddi shunday xromosomalarga ega bolib qoladi. Ikkala yosh hujayralardagi xromosomalrning soni ona hujayra xromosomalarining soniga teng boladi. Mitoz — xujayra irsiy moddalarining yangi hosil bolgan hujayralarga teng miqdorda taqsimlanishini ta`minlovchi asosiy mexanizmdir. Mitoz organizmning embrional rivojlanishini, jarohatlangan hujayra va to`qimalarning qayta tiklanishini, umri tugagan Hujayralarning o`rnini to`ldirishini ta`minlaydi. Organizmlarning jinssiz ko`payishi ham mitoz bolinish asosida amalga oshiriladi. Mitoz organizm xujayralarida xromosomalarning doimiyligini saqlaydi. Har bir xujayra yadrosidagi xromosomalar yigindisi xromosoma to`plami deb ataladi. Ko`p hujayrali ikki xilxujayralar to`plami farqlanadi: 1) Somatikhujayralar (tananing barchateri, mushak, nerv, qon, ildiz, poya va boshqalar kiradi); 2) Etilgan jinsiy hujayralar ~ — shmetalar atalib, ular toq hodda boladi. Masalan: odamda somatik hujayralarda 46 tadan xromosoma bolsa, jinsiy Hujayralar, ya'ni gametalarda 23 ta xromosoma uchraydi. Ba`zan mitozning noto`gri kechishi xromosomalarning shikastlanishiga, ular sonining kamayib yoki ko`payib ketishiga olib kelishi mumkin. Natijada har xil irsiy kasalliklar vujudga kelishi mumkin koifyugatsiya mitoz metafazasi, P-profaza, P-metafaza, II-anafaza, P-telofaza, xromosomalarning ekvatordajoylanishi, gaploid, diploid, zigota, uruglanish, tuxum hujayra, urut Hujayra, partenogenez, otalanish. Androgenez, ginogenez, ontogenez, embrional rivojlanish, blastomer, blastula, gastrulyatsiya, ektoderma, entoderma, mezoderma, neyrula bosqichi, differentsiallashish, embrional induktsiya, embrionning qaltis davri. Postembrional, bilvosita rivojlanish, bevositarivojlanish, metamorfoza, gomeostaz, bioritm, anabioz, regeneratsiya. Ko`payishda etilmagan jinsiy hujayralar diploid (2p) hujayralar to`plamiga ega boladi. O`sish davrida hujayralar bolinmasdan, faqato`sadi. Gametalarningetilishihujayralar bolinishining alohida bir turi — m e y o z tufayli boradi, Meyoz mohiyati xromosomalar sonining ikki baravar kamaylshi (reduktsiyalanishi) dan iboratdir. Bunday to`plam — gaploid to`plam deyiladi va Vp tarzda belgilanadi. Meyoz jinsiy hujayralarning rivojlanishi (gametogenez) jarayonida kechadi Generativ hujayralar—meyoz yoli bilan ko`payadi. Jinsiy hujayralarning meyoz yoli bilan ko`payishi. Ikkinchi meyoz birinchisiga qaraganda juda tez kechadi va P — profaza, P —metafaza, P —anafaza, P — telofazalardan iborat boladi. Meyoz keta —ket keladigan ikki bolinishni o`z ichiga oladi. Ularni bir —biridan farq qilish maqsadida bolinish fazalarining oddiga I yoki II raqamlari qo`iiladi. Meyoz ham mitoz kabi interfazadan boshlanadi. Bunda DNK ikki hissa ortishi natijasida xromosomalar ham ikki hissa ko`payadi. Meyoz vaqtida xromosomalar gametalarda 2p ga teng keladigan xurli kombinatsiyalarda ta`minlanadi. Odam uchun bu — 2238388608 kombinatsiyani tashkil etadi. Birinchi bolinish fazasi ancha murakkab bolib, uzoq vaqg davom etadi. Ba'zi organizmlarda oylab, hatgo yillab davom etishi mumkin. Birinchi meyoz bolinish ikkinchisiga qaraganda ancha murakkab bolib, uzoq vaqt davom etadi. Birinchi meyotik bo`linish profazn vaqtida juft xromosomalar bir —birining oldiga o`gab «gaziladi, so`ngra korfyugatsiyalana boshlaydi. Mitoz va meyozni taqqoslash uchun ular yonma —yon rasmda ko`rsatilgan. Juftxromosomalar bir —birigaaniqto`trilanib, bir —biriga qo`shiladi. So`ngra ikkita nimtadan (xromonemadan) iborat korfyugatsiyalarning har biri o`z jufti bilan chirmashadi. Spirallanib kaltalasha boshlaydi. Ular bir —biriga yopishib, yonma —yon joylasha boshlaydi va xromosomalar qismlari bilan almashishadi. Bu kesishish yoki chatishishga krossingover yoki
xromosomalarning chalkashuvi deyiladi, Bu jarayonlar bilan bir
vaqtning o`zida mitozdagi kabi yadro qobigl parchalanib, yadrocha
yo`qolib ketadi, so`ngra bolinish dugi hosil bo`ladi. SHunday qilib,
1—profazaning o`ziga xos xususiyati gomologak xromosomalar
korf yugatsiyalanshxsh va o`xshash qismlar bilan almashinishidir.1—
metafazada xromosomalar juft—juft holatda hujayraning ekvator
tekisligi bcrylab joylashadi (mitoz metafazasida xromosomalarning chsoylashishini eslang). So`ngra 1 — anafaza boshlanadi, gomologik xromosomalar eutunligicha xromosomalarga ajralmagan holda harakatlana yushlaydi. Mitozning anafazasida esa har bir. xromosoma fomatidga ajralib, xromatidlar qutblarga harakatlanadi. — telofazada xromosomalar soni ikki hissa kamaygan ujayralar hosil boladi. Birinchi meyoz bilan ikkinchi meyoz • rasidagi juda qisqa vaqtai interkinez deyiladi, interfaza o`lmaydi, chunki bunda DNK molekulalarining ikki hissa rtishiga ehtiyoj yo`q. P —profazada xromosomalar spirallanadi, yadro qob; archalanadi, yadrocha yo`qolib ketib, bolinish urchugi hos oladi, bunda korfyugatsiyalanish kuzatilmaydi. P — metafazada xuddi mitozdagi kabi xromosomalar ekvator tekisligiga joylashadi.
P —anafazada xromosomalar bir —biridan ajralib alohida xromosomalarga aylanadi va qutblar tomon harakatlanadi (1 — anafazada gomologik xromosomalarning bir — biridan ajralishini eslang). II — telofazada ikkita xromosomali, gaploid to`plamli bo`lgan hujayralar hosil boladi. SHunday qilib, meyoz natijasida har bir diploid to`plam boshlangich hujayra ketma —ket ikki marta bolinishi natijasida 4 gaploid to`plamli jinsiy hujayralar—gametalar hosil boladi.
Meyozning biologik ahamiyati.
1. Meyoz tufayli avlodlar almashinuvi davomida xromosomalar sonining doimiyligi o`zgarmaydi. Agar gametogenezda xromosomalar soni kamaymaganda, har bir yanga avlodda xromosomalar soni tinmasdan ikki hissa ortib boraverar edi. Natijada turning eng xarakterli xususiyatlaridan biri— xromosomalar soniningdoimiyliga buzilar edi.
2. Meyozda gomologik xromosomalarning juda ko`p xilma —xil kombinatsiyalari hosil boladi. Ota yoki ona xromosomalari meyozda har xil gametalarga tarqalishi natijasida gametalarda xromosomalarning yangi to`plami hosil bo`ladi.
3. Xromosomalarning korfyugatsiyalanib, o`xshash qismlar bilan almashinuvi (krossingover) natijasida irsiy axborotning yangi to`plami hosil boladi. Natijada gametada ota —ona xromosomalari aralashgan holda boladi. Har xil xromosomalarga ega gametalar irsiy o`zgaruvchanlikka sabab boladi. Irsiy o`zgaruvchanlik organizmlarning evolyutsiyasiga olib keluvchi asosiy omillardan biridir Ba"zi hollarda
meyoz jarayonida xromosomalarning gametalarga taqsimlanishi buziladi. Natijada ayrim gametalarda gomologik xromosomalarning har ikkalasi, ayrimlarida esa bittasi ham bolmasligi mumkin. Bunday holatlar organizmlarning rivojlanishi buzilishiga olib keladi va har xilirsiy kasalliklarning kelib chiqishiga sabab boladi. ritoz va meyozning o`xshashligi va farqini bir — biri bilan taqqoslang. Meyoz, reduktsion bolinish, DNK ning ikki hissa ortishi, gametogenez, interfaza. 1-profaza, 1-metafaza, 1-anafaza, I-telofaza, krossingoverlanish, xromosomalarning chalkashuvi, kon`yugatsiya mitoz metafazasi, P-profaza, P-metafaza, II— anafaza, P-telofaza, xromosomalarning ekvatordajoylanishi, gaploid, diploid, zigota, uruglanish, tuxum hujayra, urut Hujayra, partenogenez, otalanish. Androgenez, ginogenez, ontogenez, embrional rivojlanish, blastomer, blastula, gastrulyatsiya, ektoderma, entoderma, mezoderma, neyrula bosqichi, differentsiallashish, embrional induktsiya, embrionning qaltis davri. Postembrional, bilvosita rivojlanish, bevositarivojlanish, metamorfoza, gomeostaz, bioritm, anabioz, regeneratsiya. Uruglanish (otalanish) yashash muhitiga qarab tashqi va ichki boladi. Suvda yashaydigan organizmlarda odatda tashqi uruglanish uchraydi: urgochisi suvga uvildiriq (tuxum) qo`yib ketadi, erkaga esa uning ustiga tarkibida spermatozoidlari boladigan urug" suyuqligini to`kib ketadi. Urug' suyuqligining suv bilan suyulishi (baliqlar, amfibiyalar etishi natijasida spermiylar harakatchanJt?alib) yokimaxsus bez: sut emizuvchi hayvonlarning prostata bezi sekretlari ta`sir qoladi. Chuvalchanglar, hasharotlar, qushlar va sut emizuvchilarda ichki uruglanish boladi, bunda erkak jinsiy hujayralari urgochi jinsiy hujayralarga tushadi. Tuxum shulasimon toj hosil qiluvchi hujayralar qavati bilan o`ralgan boladi. Bu toj hujayralar alohida shilimshiq moddalar yordamida bir —biriga birikkan. Odatda hayvon va o`simliklamint ko`pchiligida, tuxum hujayraga faqat bitga urug" hujayra kiradi. Darhol boshqa spermalarning o`tishiga to`siqlik qiladigan uruglanish pardasini hosil qiladi. Xullas, uruglanishni Ipl` Ip q 2p formula bilan ifodalash mumkin. Bunda yangi organizmlar irsiy belgilarning yarmisini otasidan, yarmisini onasidan oladi. Xromosomalarning gaploid to`plamiga ega bo`lgan tuxum hujayraga xuddi shunday bolgan urug' hujayralarning ko`shilishiga uruglanishdeb ataladi. Uruglanish natijasida hosil bo`lgan organizm z i g o t a deb ataladi. zigotaning hosil bo`lishi bilan yana xromosomalarning gaploid to`plami tiklanadi. CHunki, gomologik xromosomalarning bittasi urug' hujayraniki, ikkinchisi tuxum hujayranikidir. Hayvonlarda uruglanish. Xar xil organizmlarda jinsiy hujayralarning olchami va shakli turlicha boladi. Tuxum hujayra bilan urug' hujayralarning uchrashish imkoniyap qancha kam bolsa, shuncha ko`p jinsiy hujayralar hosil boladi Masalan: baliqlarning uruglanishi suvda bolganligi uchug ularning urug" hujayralari juda ko`p sonli bo"ladi.yUksak organizmlarda tuxum hujayralar kam, uru! hujayralar ko`p boladi. Uruglanish jarayonida avval urut hujayra tuxum hujayraga yaqinlashadi. Uning bosh qismidaga fermentlar ta`sirida tuxum hujayraning qobig"i erib, kichkina tesli kcha paydo boladi. Bu teshikcha orqali urug' hujayra yadrosi tuxum hujayra ichiga kiradi. So`ngra har ikkala gametaning gaploid yadrolari qo`shilib, umumiy diploid to`plamli yadro hosil bo`ladi, bolinish faollashadi va rivojlanish boshlanadi. Ko`pincha bitta tuxum hujayrani faqat bshta urug' hujayra otalakgiradi. Ba"zan, ikki yoki bir nechta kirishi mumkin, lekin ularning bittasigana qoladi, qolganlari nobud boladi. O`simliklarda urutlanish. Jinsiy ko`payish murakkab jarayon bolib, u quyidagilarga bogliq:
1). FF Erkak va urgochi gametalarninghosil bolishi.
2). Uruglanishda qarama—qarshi jinsdagi gametalarning qo`shilishi.
3). Ularning yadrolari qo`shilishi (koriogamiya).
4). Meyozda gomologik xromosomalarning kon"yugatsiya—lanishi (sinapsis va irsiy faktorlarning birikishi).
Jinsiy rivojlanish tsikli jinsiy hujayralarning vujudga kelishidan to yangi avlod paydo bolgungacha bolgan davrni o`z ichiga oladiJinsiy rivojlanish gametalarning (singamiya) va ular yadrolarining (kariogamiya) uruglanish jarayonini tashkil etadi. Uruglanish qayta takrorlanadigan jarayon bolmay, bir marta uruglangan tuxum hujayra qaytadan uruglanmaydi. Uruglanish jarayonida turni saqlab qolish kerak bolgan quyidagi genetik hodisalarni hosil qiladi:
1. Xromosomalarningdiploid soni tiklanadi.
2. Biravlod bilankeyingiavlodo`rtasyadatmodddyketma—ketlik taminlanadi.
3. Bir individuumda ota —ona organizmishyug irsiy xususiyatlari mujassamlanadi. Urugchiga kelib tushgan chang donachasi har xil o`simliklarda malum vaqtdan so`ng o`sib, chang naychasini hosil qiladi. Masalan, qand lavlagida 2 soatdan so`ng, ko"ksag"iz o`simligida 5 minutdan keyin, gVzada 2 — 3 soatdan keyin, makkajo`xori va oqjo`xorida juda tez o`sadi. CHang donachasining o`sishi natijasida uning hajmi ortadi. So`ngra chang naychalari o`sib chiqib, urug'chasining ustunchasi bo`ylab harakat qiladi. Murtak xaltachasining ichiga tushgan ikkita spermaning biri tuxum hujayra bilan qo"shiladi.O"simliklarning uruglanishida tuxum hujayra yadrosining sperma yadrosi bilan qo`shilishi asosiy jarayondir. Uruglangan tuxum hujayrada — zigota xromosomalarning diploid soni tiklanib, zigotadan urugaing m u r t a g i rivojlanadi. yOpiq urugli o`simliklarda uruglanish jarayonidan so`ng qo`shimcha organ endosperm rivojlanadi. Endospermning rivojlanishi ikkinchi uruglanish orqali boshlanadi. Murtak xaltachasi ichidagi ikkinchi sperma uning diploid xromosomali markaziy hujayralari bilan qo`shiladi. Natijada triploid endosperm hosilf boladi. Murtak hujayrasi ichida qolgan hujayralar endospermga so`rilib ketadLBitta spermaning tuxum hujayra bilan, boshqasining markaziy xujayralar bilan qo`shilishi, qo"sh uruglanish deb ataladi. qo`sh urutlanish hodisasini 1898 yilda S. G. Navashin kashf etgan, Endosperm yadrosining triploidlik mohiyatini esa 1915 yllda M. S. Navashin aniqlagan. Ba"zan o`simliklarda murtak xaltachasi ichiga bir necha chang naychasining o`sib kirishi mumkinligi aniqlangan bolib, bunday jarayonga polispermiya deyiladi. Jinsiy ko`payish xillari. (Tsimlik va hayvonlarning uruglanishi — okariogamiya yoli$>ilan ko`payishi amfimiksis, uruglanmasdan ko`payishi apomiksis deyiladi. Apomiksis ko`paylshga: partenogenetik ko`payish (partenogevez); ginogenetik ko`payish (ginogenez); ayadrogenetik ko`payish (androgenez) xillari kiradi. Hayvonlar va o`simliklarning jinsiy ko`payishida ularning erkak va urgochi jinsiy gametalarining uruglanishi normal (amfimiksis) uruglanishhisoblanadi. Uruglanmagan tuxum xujayradan murtakning rivojlanishi partenogenez ko`payish deb ataladi. Partenogenez: somatik yoki diploid, generativ yoki gaploid partenogenez bo`ladi. Somatik partenogenezda tuxum hujayra reduktsion bolinmaydi, avtokariogamiya —o*z — o`zidan uruglanish sodir boladiva murtak rivojlanishi mumkin. Generativ (gaploid) partenogenezda murtak gaploid hujayradan rivojlanadi. Bunda ko`pincha erkak hujayralar rivojlanadi (asalari, kana). Ginogenez ko`payishda murtak faqat urgochi yadroda rivojlanadi. Bunda urug hujayrani uruglantirmasdan hujayraning rivojlanishiga yordam beradi.
Androgenezda murtak erkak jinsiy yadrolari rivojlanadi. Tuxum hujayralarga ikkita spermiy kirsa, yadrolari qo`shilib, diploid murtak rivojlanadi. Partenogenezni tuxum hujayraga har xil qimyoviy mexanik ta`sirlar, issiqlik va boshqa ta`sirlar natijasida hosil qilish mumkin. Ularning hammasi urDochi jinsli boladi. Atoqli genetik olim B. A. Astaurov surfiy partenogenez yordamida irsiy jihatdan qimmatli bolgan ipak qurtini yaratish usulini ishlab chiqqan. Meyoz, reduktsion bo`linish, DNK ning ikki hissa ortishi, gametogenez, interfaza. 1-profaza, 1-metafaza, l-anafazar I-telofaza, krossingoverlanish, xromosomalarningchalkashuvi, koifyugatsiya mitoz metafazasi, P-profaza, P-metafaza, II-anafaza, P-telofaza, xromosomalarning ekvatordajoylanishi, gaploid, diploid, zigota, uruglanish, tuxum hujayra, urut Hujayra, partenogenez, otalanish. Androgenez, ginogenez, ontogenez, embrional rivojlanish, blastomer, blastula, gastrulyatsiya, ektoderma, entoderma, mezoderma, neyrula bosqichi, differentsiallashish, embrional induktsiya, embrionning qaltis davri.Postembrional, bilvosita rivojlanish, bevosita rivojlanish, metamorfoza, gomeostaz, bioritm, anabioz, regeneratsiya. Individual rivojlanish yoki ontogenez tiriklikning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Tuxum hujayra uruglangach, organizmning individual rivojlanishi—ontogenez boshlanadi va bujarayonbutunindivid shakllanishi bilan tugaydi. Ontogenez tushunchasi birinchi bolib, 1866 yilda E.Gekkel tomonidan fanga kiritilgan. Ontogenezning uchta turi farqlanadi:
1. Lichinkalirivojlanish.
2. Lichinkasiz rivojlanish.
3. Ona qornidagi rivojlanish.
Lichinkali rivojlanish tuxum hujayraning sariqligi kam bolgan organizmlarda kuzatiladi. Ularning lichinkasi etuk shaklidan o`z tuzilishi bilan farq qiladi. Lichinkasiz ontogenez tuxumida oziq moddalar ko`p bolgan organizmlar (balikdar, reptiliyalar, qushlarda) dakuzatiladi. Yosh organizmlar etuk organizmlarga o`xshash boladi.
Ontogenez ikki davrga:

1. 
   Embrional rivojlanish;
   
2. 
   Postembrional rivojlanish davrlariga bolinadi. Embrional rivojlanish davri: zigota hosil bolishidan boshlanib, tuDilishgacha yoki tuxumdan chiqquncha davom etadi. Embrional davri zigota, maydalanish, blastula, gastmla, organogenez bosqichlariga bolinadi. zigota tuxum va urug' hujayraning qo`shilishi natijasida hosil boladi. Hujayra mitoz usuli bilan bo`lina boshlaydi, lekin bolingan hujayralar o`smaganligi uchun hosil bolgan ho`jayralarning olchamlari tobora maydalashib boradi. Sariq modda hujayrada bir tekis tarqalgan bolsa, maydalanish ham bir tekis boradi. zigota dastlab meridian bcrylab bolinadi va
   blastomerlar deb ataladi — 2, 4, 8, 16 va hokazo blastomerlar hosil
   boladi, Blastulaning ichi suyuqlik bilantolgan boladi. Hujayralar
   sekin —asta bolinib, gastrula osqichigao'tadi.Homilaningikkiqavatlibosqichi gastrula bolib, uning hosil bolish jarayoni gastrulyatsiya deyiladi. Gastrulaning tashqi qavatini ektoderma, ichki qavatini entoderma deb ataladi. Ektoderma va entoderma embrion varaqlari deb ataladi. Gastrula ichidagi bo`shligl birlamchi ichak deb ataladi. U tashqariga birlamchi ogiz orqali ochiladi. Keyin gastrulaninguchinchi qavati — mezoderma hosil boladi. U ento— va ektodermaning oraligida joylashgan
   bo`ladi. Ektodermadan nerv sistemasi, sezgi organlari, terining
   epidermis qismi, teri hosilalari rivojlanadi. Entodermadan o`rta ichak
   epiteliysi, hazm bezlari, jabralar va o`pkalar epiteliysi rivojlanadi.
   Mezodermadan biriktiruvchi va mushak to`qimalari, yurak —tomir
   va siydik tanosil sistemalari rivojlanadi. Gastrulyatsiya
   tugaganidan keyin o`zak organlar majmui hosil boladi (bu bosqich
   neyrula bosqichi deyiladi). Uzak organlariga nerv naychasi, xorda,
   ichak naychasi kiradi va ixtisoslashib boradi. Morfologik
   dkfferentsiyalashish natijasida ko`p hujayra turlari hosil boladi. Biokimyoviy differentsiyalashish natijasida spetsifik (maxsus) omillar sintezlanadi (gemoglobin, insulin kabilar). Bitta rivojlanish kurtagi ikkinchisiga ta"sir ko`rsatib, uning rivojlanishini boshqaradi. Bunday ta`sirni embrional induktsiya deb ataladi. Buni o`rganish uchun homilaning bir qismi ikkinchi homilaning boshqa qismiga ko`chirib cftkaziladi. Tashqi muhitning homilaga ta`siri: harorat, yoruglik, namlik, kislorod, har xil birikmalar homilaning rivojlanishini tezlashtirishi yoki sekinlashtirrshsh mumkin. Odam homilasiga nikotin, alkogol, narkotik moddalar kuchli ta"sir ko`rsatadi. Ular xromosoma DNK sining o`zgarishiga sabab boladi. Homiladorlik davri qaltis davr hisoblanadi. Postembrional rivojlanish. Homiladan keyingi rivojlanish — tuxumdan chiqishi, homilaning tugalishidan boshlanib, uning olimigacha davom etadi. Postembrional rivojlanishning ikkita turi malum: l)Bilvosita rivojlanish. 2) Bevosita rivojlanish. Bilvosita rivjlanish umurtqasizlarda (govak tanlilar, kovak ichlilar, yassi va halqali chuvalchanglar, bo`gimoyokdilar, ignatanlilar), tuban xordalilarda, (astsidiya va lantsetniklarda), tuban umurtqalilarda (to`garak ogxizlilarda, suv va quruqda yashovchilarda) uchraydi (43 — rasm). Lichinkalarning mustaqil oziqlanib o`sishi, o`z shakli va tuzilishini o`zgartirishi va etuk organizmga aylanishi — metamorfoz debataladi.
   

Bilvosita rivojlanish tarixiy rivojlanishdan oldin rivojlangan. Bevosita rivojlangan organizmlar voyaga etgan organizmlarga juda o`xshaydi.
Gomeostaz. Bioritm.Anabioz. Ichki muhit doimiyligining saqlanib
turishi gomeostaz deyiladi. Tirik organizmlar faoliyatining ritmik
o`zgarishlarga moslanib borishi bioritm deyiladi.
Organizmlarning noqulay sharoitlarga tushib qolishi natijasida hayot faoliyatining susayib qolishiga a n a b i o z deyiladi. Metamorfoz jarayonida lichinkalar axzolari yo`qolib, ularning o`rniga etuk organizmlarga o`xshash organlar shakllanadi. Tuxumdan chiqqan itbaliqning dumi yo`qolib, ichki organlari paydo bola boshlaydi-Regeneratsiya. Organizmning hayot faoliyati davomida yashash muddati tugagan yoki shikastlangan hujayralar, to`qimalar va boshqa a`zolarning qayta tiklanishi — regeneratsiya deyiladi.
Bioritmlarga fotoperiodizm yaqqol misol bola oladi. yil
davomidagi kun uzunligiga o`simliklar moslashadi va fiziologik
jarayonlari ham o`zgarib turadi. Kecha —kunduz davomida fiziologik
jarayonlarning ritmik o`zgarishi kecha — kunduzlik bioritmlar
deyiladi. SHunday qilib, tirik organizmlarda kecha — kunduzlik,
oylik va mavsumiy tsikllami seza oladigan biologak soatlar mavjud.
Organizmning qarishi. Organizmning tola rivojlanishi uning
qarishi bilan poyoniga etadi. yOsh o`gashi bilan qarish, asta —
sekinlik bilan davom etib boradi va fiziologik qarish deb ataladi.
Odamning qarishi sohasini o`rganish—gerontologiya
Deb ataladi va umrni uzaytirish uchun harakat qilinadi («geron»— qari degan so`zdan olingan). qarish organizm tuzilishi va funktsiyalarining buzilshnidan iboratdir (44 —rasm). Regeneratsiya— hujayraning qarishi. —. • « — ush — m. dlmning qarishi. Odam o`rtacha 70 — 80 yil umr ko`radi. I. I. Mechnikovning malumotiga ko`ra, 1904 yili Gori shahrida 180 yoshli Tense Abalvayashagan. Ingliz Tomas Korne 207 yilumr ko`rgan. qayta tiklanishga layoqati bo`lmagan to`qimalarda qarish yoshlikdan boshlanadi. Hayotning dastlabki o`n yilidan boshlab nerv hujayralari qariy boshlaydi. Ichki sekretsiya kam ishlab chiqila boshlaydi. Naysimon suyaklar va umurtqa pogonasi o`zgarishlarga uchrab, mo`rt bolib qoladi. qarish davomida o`pkaning tiriklik sig"imi kamayib, yurakning faolligi — minutlik hajmi kamayib, tomirlar faoliyati, ko`z akkumilyatsiyasi yomonlashib boradi. Organizmda issiqlik hosil bo`lishl kamayib boradi. Moddalar almashinuvining buzilishi natijasida haddan tashqari yog' bosadi yoki ozib ketadi. yUzlariga ajin tushib, sochlarda pigment hosil bolishi buzila boshlaydi. Akdiy faoliyat, xotira, ba'zan psixikao`zgarishlari kuzatiladi, hayot sharoitiga qiyln mosg'ashadi. Gerontologiya asoschisi I. I. Mechnikov ichakdagi chirituvchi bakteriyalar vaqtdan ilgari qarishga sababchi bolishini aytadi. Boshqa malumotlarga ko`ra, asosiy sabablardan biri faol biriktiruvchi to`qimalarning funktsiyasi buzilib borishidir. Ichki sekretsiya bezlarining aynishi ham qarishning sababi deyilsa, hujayraning suvni biriktirish xususiyati kamayib boradi deyiladi. Vazmin tabiatli, normal hayot kechiradigan, xulq —atvori yaxshi, intizomli, aroq ichmaydigan, tamaki, nasha chekmaydigan, pala — partish jinsiy hayot kechirmaydigan insonlar doimo yosh kcmnadi va tez qarimaydi. Olim. Hujayraning olishi — nekrobioz. qarish — organizmning eskirib (puturdan ketib) borishi va qismlarning olishidan iborat bolib, "borib —borib butun organizmning olimi bilan tugaydi. Olim — qarishning nihoyasi bolib, har qanday biologik tur, har bir individ hayotining tabiiy poyoni hisoblanadi. Soxta olim, klinik va biologik o`lim bolishi mumkin. Klinik o`limda yurakto`xtaydi. Nafas,nervsistemasi va boshqa barcha organlarning ifaoliyati tcrxtab koladi. Biroq hayot faoliyatining ba'zi jarayonlari klinik olimdan keyin ham malum bir vaqttacha davom etib turadi. Masalan: yurak muskuli tarkibiga kiradigan tolalar (Purkine tolalari) klinik olimdan keyin bir necha soatgacha qisqarishi mumkin; soch va tirnoqlarning o`sishi bir necha kun davom etib turadi va hokazo. Organizmning biologik o`limi — bu hayot funktsiyalarining to`xtab qolishi, tirik oqsilning parchalanishi va normal moddalar almashinuvining to`xtashidir. Buning natijasida tirik tana murdaga aylanadi va chiriy boshlaydi. Statistik malumotlarga ko`ra, odam ko`shshcha kechasi, saharga yaqin, hayot funktsiyalari birmuncha susayib turgan bir paytda olib qoladi. Olim kuzda, erta bahorda vitaminlar kamayib ketganda ko`proq sodir boladi. Barcha tirik organizmlar o`zgaruvchan tabiat qo`ynida hayot kechiradi (45 —rasm). SHunday ekan, organizmlarning tashqi va ichki o`zgaruvchan muhitda bir xil saqlana olishiga — gomeostaz deyiladi. Bunday holatlar sut emizuvchilarda yaxshi rivojlangan. meyoz - bu hosil bo'lgan eukaryotik organizmlarda hujayralar bo'linishining bir turi jinsiy hujayralaryoki jinsiy hujayralar. odamlarda jinsiy hujayralar erkaklarda sperma (spermatozoid), ayollarda tuxum (tuxumdon). meyozga uchragan hujayraning asosiy xususiyati shundaki, u tarkibida a mavjud gaploid xromosomalar soni, bu odamlarda 23 tani tashkil etadi. holbuki inson tanasining trillionlab hujayralarining aksariyati bo'linadi mitoz va 23 juft xromosomani o'z ichiga oladi, ularning hammasi 46 taga teng (bu shunday deyiladi diploid soni), gametalarda 22 ta "muntazam" raqamli xromosomalar va bitta jinsiy xromosoma mavjud bo'lib, ular x yoki y sifatida belgilanadi. meyozni mitoz bilan boshqa bir qator usullar bilan solishtirish mumkin. masalan, mitoz boshlanganda barcha 46 xromosomalar yadroning oxir-oqibat bo'linish chizig'i bo'ylab alohida yig'iladi. meyoz jarayonida 23 juft juftlik gomologik xromosomalar har bir yadroda ushbu tekislik bo'ylab bir qatorda joylashgan. mayozning rolini katta ko'rinishda jinsiy reproduktsiya saqlashni ta'minlaydi genetik xilma-xillik ma'lum bir turda. buning sababi shundaki, meyozning mexanizmlari ma'lum bir odam tomonidan ishlab chiqarilgan har bir jinsiy hujayrada o'sha odamning onasi va otasining dnkning noyob birikmasini o'z ichiga oladi. genetik xilma-xillik har qanday turda muhim ahamiyatga ega, chunki u organizmlarning butun populyatsiyasini yoki hatto butun turini yo'q qila oladigan atrof-muhit sharoitlaridan himoya qiladi. agar organizmda uni yuqumli kasallik yoki boshqa tahdidlarga nisbatan kamroq ta'sir qiladigan irsiy xususiyatlar bo'lsa, hatto organizm paydo bo'lgan paytda mavjud bo'lmasligi mumkin bo'lsa, demak, bu organizm va uning avlodlari omon qolish uchun yaxshi imkoniyatga ega.meyoz haqida umumiy ma'lumot odamlarda meyoz va mitoz xuddi shu tarzda boshlanadi - yadroda 46 ta yangi takrorlangan xromosomalarning oddiy to'plami. ya'ni, barcha 46 xromosomalar bir xil juftlik sifatida mavjud opa-singil xromatidlar (yakka xromosomalar) uzunligi bo'ylab bir nuqtada birlashtirilgan tsentromer. yilda mitoz, takrorlangan xromosomalarning sentromeralari yadroning o'rtasi bo'ylab chiziq hosil qiladi, yadro bo'linadi va har bir qiz yadroda barcha 46 xromosomalarning bitta nusxasi mavjud. agar xatolar yuzaga kelmasa, har bir qiz hujayradagi dnk ota-ona hujayrasi bilan bir xil bo'ladi va mitoz shu yagona bo'linishdan so'ng tugaydi.

yilda mayoz, faqat jinsiy bezlarda uchraydi, ikkitasi ketma-ket bo'linishlar yuzaga keladi. ular i mayoz va ii mayoz deb nomlangan. buning natijasida ishlab chiqarish to'rt qiz hujayralari. ularning har biri gaploid sonli xromosomalarni o'z ichiga oladi.

bu mantiqiy: jarayon jami 92 xromosomadan boshlanadi, shulardan 46 tasi opa-xromatid juftlarida; ikkita bo'linish bu sonni i mayozdan keyin 46 ga va ii meyozdan keyin 23 ga kamaytirish uchun etarli. meyoz i bularning ob'ektiv jihatdan qiziqroq tomoni, chunki meyoz 2, aslida uning nomidan boshqa hamma narsada shunchaki mitozdir.meyozning ajralib turadigan va hayotiy xususiyatlari men kesib o'tish (shuningdek, deyiladi rekombinatsiya) va mustaqil assortiment. mitozda bo'lgani kabi, meyozning to'rtta alohida bosqichlari / bosqichlari profaza, metafaza, anafaza va telofaza - "p-mat" bu va ularning xronologik ketma-ketligini eslashning tabiiy usuli. yilda bashorat i mayoz (har bir bosqich o'ziga tegishli bo'lgan meyoz ketma-ketligiga mos keladigan sonni oladi), xromosomalar ular yotgan fizik joylashuvidan zichlashadi. interfaza, hujayraning hayot tsiklining bo'linmaydigan qismi uchun umumiy nom. keyin homolog xromosomalar, ya'ni onadan xromosoma 1 nusxasi va otaning xromosomasi 1 va shu kabi boshqa 21 ta raqamlangan xromosomalar hamda ikkita jinsiy xromosomalar uchun juftlashadi. bu homolog xromosomalar, ya'ni ochiq bozor bozorining molekulyar almashinuvi tizimidagi materiallar o'rtasida kesib o'tishga imkon beradi. mayozning i fazasi beshta o'ziga xos substantsiyani o'z ichiga oladi.

• 
  leptotin: 23 juft va takrorlangan gomologik xromosomalar, ularning har biri a deb nomlanadi ikki valentli, zichlash. ikki valentli xromosomalar yonma-yon o'tirib, qo'pol xx shaklini hosil qiladi, har bir "x" bitta ota-ona xromosomasining singlisi xromatidlaridan iborat. (ushbu taqqoslash "x" belgili jinsiy xromosoma bilan hech qanday aloqasi yo'q; u faqat vizualizatsiya uchun mo'ljallangan).
  
• 
  zigoten: the sinaptonemal kompleks, juftlashgan xromosomalarni ushlab turuvchi va genetik rekombinatsiyaga yordam beradigan tuzilish shakllana boshlaydi. ushbu jarayon deyiladi konspekt.
  
• 
  pachytene: ushbu qadamning boshida konspekt yakunlandi. ushbu qadam, xususan, bir necha kun davom etishi mumkin.
  
• 
  diploten: ushbu bosqichda xromosomalar kondensatsiyalana boshlaydi va ko'p hujayralar o'sishi va transkripsiyasi sodir bo'ladi.
  
• 
  diakinez: bu erda profaza 1 morfalar metafaza 1 ga aylanadi.
  

nimani kesib o'tish kerak?
o'tish yoki genetik rekombinatsiya, bu aslida payvandlash jarayoni bo'lib, unda ikki xandali dnkning uzunligi bitta xromosomadan chiqarilib, uning gomologiga ko'chiriladi. bu sodir bo'lgan joylar chaqiriladi chiasmata (birlik) xiyazma) va mikroskop ostida ingl.
ushbu jarayon naslning ko'proq genetik xilma-xilligini ta'minlaydi, chunki homologlar o'rtasida dnk almashinuvi yangi genetik material bilan xromosomalarga olib keladi.

• 
  meyoz i paytida xromosomalarning har bir juftida o'rtacha ikki yoki uchta o'zaro faoliyat voqealar sodir bo'ladi.
  

metafaz ida nima bo'ladi?
ushbu bosqichda bivalentslar hujayraning o'rta chizig'i bo'ylab bir qatorga to'g'ri keladi. xromatidlar bir-biriga oqsillar bilan bog'langan kohesinlar.
kritik ravishda, bu tartib tasodifiy, ya'ni hujayraning ma'lum bir tomoni ikki valentning onalik yarmini (ya'ni ikkita onalik xromatidasini) yoki otaning yarmini qo'shish ehtimoli tengligini anglatadi.

• 
  23 ta xromosoma jufti hujayrasidagi mumkin bo'lgan turli xil tartibga solish soni 223 ga yaqin 8,4 million, bu mayoz paytida hosil bo'lishi mumkin bo'lgan turli xil jinsiy hujayralarni aks ettiradi. har bir jinsiy hujayralar urug'lantirilgan inson tuxumini yaratish uchun boshqa jinsdagi jinsiy hujayralar bilan birlashishi kerakligi sababli zigota, bitta urug'lantirish natijasida kelib chiqishi mumkin bo'lgan genetik jihatdan ajralib turadigan odamlarning sonini aniqlash uchun bu raqamni yana kvadratga solish kerak. 70 trln, yoki hozirgi paytda yer yuzida yashovchi odamlar sonidan taxminan 10000 marta ko'pdir. anafaz ida nima sodir bo'ladi? ushbu bosqichda gomologik xromosomalar ajralib chiqadi va hujayraning qarama-qarshi qutblariga ko'chib, hujayra bo'linish chizig'iga to'g'ri burchak ostida harakat qiladi. bu tortish harakati bilan amalga oshiriladi mikrotubulalar qutblardagi sentriollardan kelib chiqadi. bundan tashqari, bu bosqichda kogezinlar parchalanadi, bu esa bivalentlarni ushlab turuvchi "elim" ni eritib yuborishga ta'sir qiladi. anafaza har qanday hujayraning bo'linishi mikroskop orqali ko'rilganda ancha dramatik bo'ladi, chunki u hujayra ichida juda ko'p tom ma'noda, ko'rinadigan harakatni o'z ichiga oladi.telofaza da nima bo'ladi xromosomalar hujayraning qarama-qarshi qutblariga sayohatlarini yakunlaydi. har bir qutbda yangi yadrolar va har bir xromosomalar atrofida yadro konvertlari hosil bo'ladi. har bir qutbga singil bo'lmagan xromatidlar kiradi, deb o'ylash foydalidir, ular bir-biriga o'xshash, ammo kesishish hodisalari tufayli bir xil emas. sitokinez, butun yadroning bo'linishidan farqli o'laroq butun hujayraning bo'linishi sodir bo'ladi va ikkita qiz hujayralarni hosil qiladi. ushbu qiz hujayralarining har birida diploid sonli xromosomalar mavjud. bu uchun zamin yaratadi mayoz ii, xromatidlar yana hujayraning ikkinchi bo'linishi paytida ajratilib, har bir sperma va tuxum hujayrasida meyoz tugashi bilan kerakli 23 hosil bo'ladi.