O'zbekiston r espublikasi aholisining turm ush farovonligini ta'm inlash va jahon ham jam iyatiga yuz tutishida unum dor, serhosil yer resurslarining o'rni beqiyosdir

2.2. Kimyoviy moddalarntng tuproq xossalariga ta'sir etish mexanizmlar

Tuproq qoplam ining kim yoviy ifloslanishi natijasida uning bir q ato r xossa-xususiyatlari, xususan kimyoviy, fizikaviy, biologik, biokim yoviy, ckologik va boshqa xossalari o’zgarishga uchraydi. Tuproq xossalarining o’zgarishi albatta ifloslanish turi, xarakteri, darajasi va vaqtig a k o 'ra o’zgaradi. Tuproq xossalarining o ’zgarishiga qarab, unda o'suvch o'simlik)ar dunyosi va hayvonot olam ida ham o ’zgarishlar yuz beradi.H ar qanday kim yoviy m odda tuproq qoplam iga tushganda dastlab tu p ro q n in g biologik olam i, xususan m ikroorganizm lar faolligt va m iqdori, ferm entlar faolligi zarar ko'radi. Y a'ni sharlli ravishda toza tuproq deb olingan tuproqda yashayotgan mikroorganizm lar aynm lari tuproqqa tush g an kim yoviy m odda ta'sirida nobud bo'ladi, ba'zi bir m ikroorganizm lar esa o'z faoliyatini susaytiradi. A gar ifloslovchi m o ddaning kim yoviy tarkibi ju d a zararli bo'lsa, tuproq biologik olam i to ’liq nobud bo'lishi ham m um kin. Biologik olam zararlangandan so'ng tu p ro q d a ular bilan bog’liq bo'lgan biokimyoviy jarayonlar susayadi,

tu p ro q n in g kim yoviy va boshqa xossalari yomonlashadi.Q uyidagi chizm ada kim yoviy ifloslanisWarning tuproq x ossalariga ta'siri keltirilad

Bundan ko'rinadiki, tuproq qoplam iga tushgan m uayyan kimyoviy m odda uning bir necha (kom pleks) xossalariga ta'sir etadi va boshqa xossalarining o’zgarishiga ham olib keladi. Bunda tuproqning xossalari quyidagi m exanizm lar orqaii o ’zgarishga uchraydi:

♦ organik m oddalarning chirindiga aylanish jarayoni buziladi va chirindining guruhiy tarkibida salbiy o ’zgarishlar kechishi kuzatiladi;

♦ tuproq mikrobiologik olam i jiddiy zararlanib, ayrim holatlarda asosiy qismi nobud bo'ladi;

♦ tuproqdagi oziqa elem entlam ing (azot, fosfor va kaliy) harakatchan shakli kcskin kam ayadi;

♦ tuproqning biologik faol m oddalarí ureaza, polifenoloksídaza, katalaza, invyertaza va boshqa ferm entlarining faolligi susayadi;

♦ tuproqning nafas olish faolligi sustlashadi;

♦ agrofizikaviy xossalarning o ’zgarishi natijasida tuproqning suv va havo rejími izdan chiqadi;

♦ tuproq qoplam ida boradigan biokim yoviy jarayonlar o ’zgarishi hisobiga moddalar aylanish jarayoni buziladi;Yuqoridagi holatlam i tahlil ctgan holda aytish m um kinki, bu om illar oqibatida tuproq unum dorligi pasayadi va olinadigan qishloq xo’jalik ekinlari hosiliníng m iqdori va sifatiga ta'sir qiladi.Tuproqning takrorlanm as xususiyatlaridan biri, tabiiy tarzda o’zo'zini tozalashidir. Ya'ni tuproq qatlam lariga tushgan o g ’ir m ctallar, chiqindilar, pestitsidlar, neft va neft mahsulotlari, radioaktiv moddalar tuproqqa tushganda turli m ikroorganizm lar tom onidan o'zlashtiriladi. Misol uchun, neft va neft m ahsulotlarini parchalovchí bakteriyalar, o g 'ir metallar va turli mineral tarkibíi m oddaiam i parchalovchi m ikroorganizm lar, chirituvchi ham da bijg’ituvchi m ikroorganizm lar tuproqning o'z-o'zini tozalash im konini beradi. Tuproqning biologik olam i qanchalik boy bo’Isa, tuproq qoplam i shunchalik toza, unum dor va scrhosil bo'ladi. Tuproqda mavjud barcha tirik m avjudotlar (m ikroorganizm lar, o’sim lik va hayvonot dunyosi) uning biom assasini tashkil etadi.Tuproq qoplamidagi tirik olam haqida so'z yuritganda dastlab undagi o'sim lik dunyosi va m ikrobiologik olam i ko’z oldim izga keladi. Yuqorida ma'lum qildikki, tuproq qoplam iga turli ko’rinish va tarkibdagi kim yoviy moddalarning tushishi natijasida dastlab uning tirik olam i zarar ko'radi. Bunda tuproq m ikroorganizm lari (bakteriyalar, aktinom itsetlar, zam burug’lar va boshqalar), hashoratlar, o'sim lik qoplam i va boshqalar ifloslovchi m oddaning kim yoviy xususiyatiga ko'ra turlicha ta'sir qiladi.Tuproq tarkibida kimyoviy m oddalarning qabul qilingan m e'yoridan(Q Q M ) ortishi asosiy tirik qoplam ning keskin kam ayishiga va ayrim hollarda nobud bo'lishiga olib keladi. N atijada esa tuproq biologik dunyosi qayta tiklanishi uchun bir qator rekultivatsiya ladbirlarini olib borishda 5- 15 yil vaqt talab efadi.K im yoviy ifloslanishlar natijasida tuproq unum dorligi pasayadi va qishloq xo'jalik ekinlaridan olinadigan hosildorlik miqdori va sifatiga la’sir qiiadi. Tuproq m ikroorganizm larining roli shundaki, tuproqda boradigan bir qator hayotiy jarayonlar, oziqa elemenllarining o'zlashtirilishi, biokim yoviy jarayonlar, chirindi hosil bo’Iishi, nafas olish va boshqalar barchasi m ikroorganizm lar ishtirokida kechadi.T uproq bilan tirik organizm lam ing o'zaro bir - biriga ta'siri tuproq hosil bo'lish jarayonining en g asosiy omillaridan biri, biosferaning rivojlanishi va kurrai zam inim iz hayotining evolyutsiyasi bilan bog’liqdir.Tuproq m ikroorganizm lari har yili yerga lushadigan organik q oldiqlarni qayta ishlash, parchalash va minerai qism ini tubdan o'zgartiruvchi qudratli “ fabrika” hisoblanadi. A garda har yili yerda qoladigan o'sim lik va boshqa tirik organizm lam ing qoldiqlari ko’plab to ’planavcrsa, ko'p o'tm ay yer usti qoldiqlari bilan qalashib, hayotning davom etishi m um kin bo'lm ay qolar zdi. Shu bilan birga oziqa moddalari ham o'sim liklar qabul qilm aydigan organik birikm alar holida bo'Jar edi. Mikroorganizm lar har yili yerda qoladigan organik qoldiqlarni parchalab, uning tarkibidagi m oddalam i o'sim liklar o'zlashtira oladigan holga aylantirib tuproq qoplam ini kim yoviy ifloslanishdan ham saqlaydi.Bugungi kun olim lari uzoq yillar davom ida olib borilgan tadqiqotlari asosida ta’kidlashadiki, tuproq qoplam iga tushgan og’ir m etallar (Pb, C u, N i, Fe), neft va ne ft mahsulotlari (benzin, m azut, asfalt, m otor m oyi, etilenglikol va boshqalar), radioaktiv elem entlam i (U, Th) parchalovchi m ikroorganizm avlodlarini topishgan.M ikroorganizm larning m iqdori va faolligida iqlim va tuproq xossalari m uhim o'rin tutadi. O 'rta Osiyo, xususan, O 'zbckiston tuproqiqlim sharoitida m ikroorganizm larning yashashi uchun optim al harorat 18- 28° S bo'lib, bahor, yoz va kuz fasllarida faol bo’ladi. Bundan tashqari m ikroorganizm larning faolligi tuproqning ekologik holatiga bog’liq bo'lib, ag ar tuproq tarkibidan biror kim yoviy modda QQM ko'rsalkichidan ortiq bo’lm asa, ya'ni m e'yorida bo'lsa 1 gramm tuproqda 25 mlrd. mikroorganizm bo'ladi, m ing afsuski sanoat korxona!arining rivojlanishi, insoniyat chtiyojining ortishi va boshqa om illar tuproqlarim izni turli darajada ifloslantirmoqda, natijada, tuproq mikroorganizm larining kam ayishi kuzatilmoqda.

Xulosa

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki , Rekultivatsiya tadbirlarini olib borishda tuproq-iqlim sharoiti, ifloslanish darajasi, vaqti, neft mahsulotlarining kimyoviy tarkibi, gidrogeologik sharoiti, geografik joylashishi va boshqa omillarni hisobga oigan holda yuqoridagi tozalash usullaridan foydalaniladi. Rekultivatsiyani olib borishda aniq belgilab qo’yilgan bir usul yoki texnologiya yo'q. Hamisha yuqori samara beradigan usul qo'llash maqsadga muvofiq.Bundan tashqari xorijiy davlatlarda oxirgi 10 yil davomida «Putiydol», «Oleovarin», «Naftoks», «Uni-rem» «Rodyer», «Sentrin», «Destroyl», «Mikromitset», «Lidyer», «Valcntis», «Rodobel», «RodobelT», «Dcsna», «Simbinal», «Hkobej» kabi o'zida uglcvodorod parchalovchi mikroorganizmlar tutuvchi preparatlar ishlab chiqildi. Bular vositasida neft va neft mahsulotlari bilan ifloslangan tuproqlaming biologik tozalash ishlari olib borilmoqda.. «Surgutneftgaz» hududida olib borilgan rekultivatsiya mobaynida «Naftoks» preparati va kaltsiyli o 'g ’itlar qo'ilanilganda tuproqning tozalanish ko'rsatkichi bundan yuqori bo'lgan.Ilar bir préparai yoki neft parchalovchi mikroorganizmlar va boshqa qo’llaniiadigan usul albatta tuproqning xossa-xususiyatlari va iqlim sharoitlariga mos bo'lishi lozim, aks holda ikkilamchi kutilmagan muammo vujudga kelishi mumkin.Respublikamizda tuproq qoplamini tozalash va rekultivatsiya tadbirlarini olib borish yaqin yillardan boshlab yo'lga qo'yilmoqda. Xususan fizik-kimyoviy tozalash usuli bilan O'zbek-Angliya “ECONORDRAGMENT” qo'shma firmasï xodimlari H .Abdullaev va boshqalar (2006) shug’ullanishib, grafitli sorbent (Rossiya mahsuloti) va ekologik mashinalar bilan tuproq va suv qoplamini tozalash tadbirlarini olib borishmoqda.