O'zbekiston r espublikasi aholisining turm ush farovonligini ta'm inlash va jahon ham jam iyatiga yuz tutishida unum dor, serhosil yer resurslarining o'rni beqiyosdir

II.Bob.Kimyoviy ifloslanishning tuproq xossalariga va biologik olamiga ta‘siri

2.1. ‘Tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi va ularni muhofaza q ilish "

X X asr oxiri va X XI asrning boshlariga kelib dunyoning ko'p mintaqalarida iqtisodiy va ijtim oiy m uam m olar yetarlicha yechim ini topib, bir m arom da davom etib kclm oqda. B iroq tabiatning o ’zgarishi bilan b o g ’liq ekologik muammolar hal etilganicha yo’q. Bugungi kun ekologik vaziyati, jum ladan tuproq xossa-xususiyatlarining keskin o’zgarishi va qishloq xo'jaligida foydalanilayotgan yerlarning “tanglik” holiga tushib qolishi v a boshqa om iilar qatorida insoniyat faoiiyatining o’rn i ham zalvorli ckanligi bugun barchaga ayon bo’lmoqda.Yil sayin a tro f- m uhitga tabiiy v a inson (antropogcn) om illari ta'siri ortib borm oqda. O'zbekiston R espublikasi bo'yicha olib borilgan ekologik kuzatuvlar natijasiga ko'ra, yurtim iz hududini 4 ta ekologik m intaqaga ajratish m um kin.

Tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi tuproq larkibiga m uayyan kimyoviy m oddaning tushishi va m e’yoridan ortishi natijasida tuproqning zaharianishi va xossa-xususiyatlarining o ’zgarishidir.O ’zbckiston Respublikasi m intaqaviy ekoiogik xavfsizlikni ta'm iniashda hal qiluvchi o'ringa ega, ya'ni O'zbekiston o'zining ta b ü y resurslari, intellektual va iqtisodiy im koniyatlari ko’Iami bilan global va m intaqaviy muammolarni hal etishda m uhim o'rin tutadi.H ozirgi zam on ekoiogik m uam m oiari kishilik jam iyatining barqaror rivojlanishiga x av f solmoqda. Ekoiogik m uam m olam ing o'ziga xos tomoni shundaki, u chegara bilmaydi, chunki bu m uam m olar bir butun birlikda tabiatda kechadi. Yer yuzida insonlar tom onidan yerlam ing chegaralarga bo'linishi tabiat nuqtai nazaridan shartlï bo'lib, tabiatda kechayotgan jarayonlar bir - biri bilan uzviy bog’liq. A yniqsa, 4tuproqda ro'y berayotgan jarayonlar biosferaning barcha qism lari bilan cham barchas bog’liqdir.Tabiatda, xususan, tuproq qoplam ida kechayotgan o ’zgarishlar. ularning taqdiri bilan bog’liq jarayonlarni bilish va u n g ajid d iy yondashish m uhim hisoblanadi. Shu sohada yetishib kelayotgan yosh m utaxassislarni tayyorlashda ushbu maxsus kursning aham iyati kattadir.
Bugungi kunda dun y o bo’yicha yer resurslarini him oya qilish, ularni
qayta tiklash va unum dorligini oshirishga butun jahon ham jam iyati jalb cîilraoqda. Chunki insoniyat turm ush farovonligini ia'm inJashda asosiy roi o’ynovchi yer resurslari m intaqaviy yoki umumjahon m iqyosidagi ekologik m uam m oga aylanm oqda. lla r bir ekologik m uam m o yer yuzi va tuproqqa aloqador bo'lib, uning hal etilishi, albatta, tuproq qoplam i bilan uzviy bog’liq holda am alga oshiriladi.Tuproqlarning kim yoviy ifloslanishida inson faoliyati eng katta o'rin tutadi. Bugungi kunda insoniyat faoliyati tufayli, hatto, A ntarktida hududi radioaktiv m oddalar. D D T va ayrim og’ir metallar bilan ifloslangan.X X I asrda ikki k atta omil atrof-m uhitga katta bosim bilan ta'sir ctm oqda: birinchisi - y er yuzi aholisining jadal sur’atda o'sishi bo'lsa, ikkinchisi fan - texnikaning taraqqiy etishi va tabiatga ta'siridir. Yer yuzi aholisi 1969 yilda yiliga 2 % ga oshgan bo'lsa, bu ko'rsatkich tobora oshib bordi va 1992 yilda aholi 5,6 mlrd. kishiga yetdi, bugungi kunga kelib bu ko'rsatkich jadal o’sish bosqichida, 2025 yilga borib 7,6 - 9,4 mlrd. kishiga yetish chtim oii bor. Insoniyat sonining o'sishi bilan yer yuzida va boshqa sfcralarda jiddiy o ’zgarishlar ro'y beradi.Tuproqlarning ifloslanishi bilan bevosita bog’liq bo’lgan shahar aholisi tom onidan chiqarilayotgan chiqindilar m iqdori kun sayin ortib bormoqda. Chiqarilayotgan chiqindidar faqatgina rivojlangan davlatlardagina to ’liq qayta ishlanadi va zararsizlantiriladi, aksariyat davlatlarda esa to 'g ’ridan - to ’g ’ri tuproq qoplam iga ko'miladi, natijada yillar o'tishi natijasida sizot suvlari orqali tuproqlam ing ifloslanishi vujudga kefadi.Tuproq qoplam ining kimyoviy ifloslanishi boshqa m uhitlarga nisbatan kengroq ifloslanish im koniyatiga ega, xususan atm osferaga chiqarilgan gazlar yoki suv maiibasiga tushgan kim yoviy m odda vaqt o’tishi bilan albatta tuproq qoplamiga tushadi.Tabiat m uhofazasi deyilganda insoniyatning hozirgi vakillari va kelgusi avlodlarining moddiy va m adaniy ehtiyojlarini qondirish, insoniyat jam iyatining m avjud bo'lishi uchun qulay shart-sharoit yaratish m aqsadida tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish, ulam i tiklash va saqlash, atrofmuhitni buzilish va ifloslanishidan m uhofaza qilish borasida davlat tomonidan bclgilangan ishlar ham da ijtim oiy tadbirlarning rejali tizimi tushuniladi.

Atrof -- muhitning, jumladan, tuproq qoplam ining muhofazasi quyidagi yondashuvlar asosida amalga oshiriladi: ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, ekologik-iqtisodiy, ijtimoiy-gigiyenik, texnika-texnologik, tarbiyaviy-estetik v a ilm iy yondashuvlar.

Ijtim oiy-siyosiy y o n d ash u v : keng ijtim oiy tizim lardagi ekologik m uam m olar. A sosan keng masshtabdagi, ya'ni global tarzdagi m uam m olar. B ular siyosiy keiishuvlar asosida am alga oshiriladi.

Birinchidan, bir hu d u d g a tegishli bo'lmagan ifloslanish manbalari,

ikkinchidan, iqtisodiy v a ilm iy tom onlar bilan bo g 'liq m uam m olar bo'lib, ular birgina m illatga yoki davlatga xos bo’imay, balki xaiqaro miqiyosda hal qilinuvchi m uam m olardir. (Orol va Aydarko'l m uam m olari).
H u q u q iy y o n d a s h u v : xaiqaro, m intaqaviy va respublika doirasidagi m uam m olar, xususan tuproqlam ing kimyoviy iflosîanishi va boshqa m uam m olam ing hal etilish id a huquqiy, m e'yoriy hujjatlar ishlab chiqiladi (xaiqaro konvensiya v a keiishuvlar).
E k o lo g ik -iq tiso d iy y ondashuv: vujudga kelgan har qanday m uam m oni b artaraf etish uchun moliyaviy sa rf qarajatlar hal eliladi. Ushbu m ablag’lar, asosan m a’lum xaiqaro va davlat tashkilotlari tom onidan ajratiladi.Ijtim o iy -g ig iy en ik yondashuv: tuproqlam ing kimyoviy iflosîanishi bilan bog’liq m uam m olarni hal etishda birinchi o'rinda inson sog’ügi

e ’tiborga olinadi, ya'ni har qanday am alga oshiriluvchi tadbirni ishlab

chiqishda inson hayoti bosh mezon qilib olinadi. A yniqsa katta shaharlar barpo qilinayotgan v a sanoat korxonalari yil sayin ortib borayotgan bir pallada bu ju d a m uhim hisoblanadi.
T ex n ik -tex n o lo g ik y o n d ash u v : ishlab chiqarish faoliyatlarini

chiqindisiz yoki kam chiqindili texnologiyalar bilan maksimal darajada ta'm inlash va yer resurslaridan maqsadli foydalanish.

T arb iy a v iy y o n d a sh u v : tabiatga eng katta la'sir etuvchi insoniyatning ekologik ongini oshirish muhim hisoblanadi. T ug'ilgan har bir insonni yoshligidan to yetuk inson bo'lgunga qadar tabiat qonunlari va undagi bilim larni o’rgatish lozim.
E stc tik y o n d a sh u v : tabiatga har qanday yondashuvlar estetik

qarashlar bilan boyitilishi va inson ruhiyatiga ijobiy ta’sir etishi lozim.

Ilmiyyondashuv : Muammolarni hal etish jarayonida ilmiy asosning yaratilishi m uhim hisoblanadi. Misol uchun radioaktiv moddalar bilan yoki ncft m ahsulollari bilan ifloslangan tuproq qoplam ining atroflicha o ’rganilishi natijasida uning ilm iy yechimi topilgan.

Respublikam izda atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiat resurslaridan oqilona foydalanish bo'yicha 2005 yilgacha mo’Ijallangan Uavlat dasturi ishlab chiqilgan. M am lakaüm iz rahbari l.A .K arim ovning “O'zbekiston buyuk kelajak sari” asarida ekologik xavfsizlikni kuchaytirishning hozirgi asosiy yo'nalishlari ko'rsatib o'tilgan. Unda,xususan quyidagilar ta'kidlanadi:

1.Tegishli texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish. Qishloq, o'rmon va boshqa xo'jalik tarm oqlaridagi tabiiy jarayonlarning kcskin

buzilishiga olib keladigan barcha zaharli kim yoviy moddalarni qo'llash ustidan qattiq nazorat o'm atish. Havo va suv m uhitini insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoki salbiy ta'sîr etadigan moddalar bilan ifloslanishini to'xtatish.

2. Qayta tiklanm aydigan zahiralarni qat'iy m ezon asosida iste’mol qilgan holda ulam ing ham m a turlaridan oqilona foydalanish.
3. Katta - katta hududiarda tabiiy zahiralardan foydalanishning aniq maqsadga qaratilgan iimiy asoslarini o'zlashtirish.
4. Jonli tabiatning butun tabiiy genofondini m adaniy ekinlar va bayvonlaming yangi turlarini ko'paylirish hisobiga boshiang'ich baza sifatida saqlab qolish.
5. Shaharsozlik va tum anlam i rejalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizatsiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etish tizimini joriy etish yo'li bilan shaharlarda va boshqa aholi punktlarida yashash uchun qulay sharoitlar yaratish.

6. Ekologik kulfatlar chegara bilm asligini nazarda tutgan holda jahon

jamoatchiligi e’tiborini mintaqaning ekologik muammolariga qaratish.Bundan ko’rinadiki, atrof muhit, xususan tuproq qoplam ining ifloslanishiga olib keluvchi bïr qator omiilar davlat darajasida hal etilishi belgilangan.

Tuproq qoplam ining ifloslanishi salbiy ta'sîr qiluvchi va unga yot bo'lgan fizik, kimyoviy va biologîk moddalaring qo'shilishi bo’lib, tuproqda kechayotgan tabiiy modda va cncrgiya almashinuvining buzilishi oqibatida ekotizim larda salbiy o'zgarishlar yuz beradi. Yerlaring ifloslanishi ikki turda: tabiiy - vulqonlarning otilishi, yer qimirlashi, sel kelishi, sunam ilar va shunga o’xshash tabiiy jarayon va hodisalar orqali, shuningdek, insonlarning xo'jalik faoliyati natijasida yuzaga keladi.O'zbekiston hukumati tomonidan olib borilayotgan islohotlar natijasida tuproq qoplamining turli moddalar bilan ifloslanishining kamayishi kuzatilmoqda.Tuproqlarnî kim yoviy ifloslanishida bir necha omillar asosiy o'rin tutadi. Bu o'rinda insoniyat faoiiyati bilan bog’liq holda vujudga keladigan kimyoviy ifloslanishlari o'rinlidir. Yer yuzi aholisi o'zining ehtiyojlarini la'm inlash m aqsadida tabiatga, xususan, tuproq qoplam iga bevosita v a bilv o sita ta'sir doirasini kengaytiradi. Birlashgan M illatlar Tashkilotining (B M T ) m a'lum otiga ko'ra yer kurrasi aholisi 1969 yildan yiliga 2 % ga ortmoqda, aholining soni 2025 yilga kelib 9,4 m lrd. kishiga yetadi, respublikamiz aholisi esa yiliga 450 470 ming (qariyb 0,5 min.) kishiga ortadi, bu holat albatta quvonarli hol va bu ijobiy baholanadi. Biroq insoniyat ko’paygani sari atrof-m uhitga, jum ladan tuproq qoplam iga ta’siri yanada ortadi. Yangi - yangi sanoat korxonalarini barpo etadi, yerlari o'zlashtiradi va um um an tabiiy yaralgan m uhitga katta “bosim ” bilan ta'sir qiladi, natijada tuproq qoplami kimyoviy ifloslanishining masshtabi kengayadi va ifloslanish turlari ortadi.