O‘zbekiston pespublikasi oliy va o‘rta maxsus

 
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 
1.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga har xil turdagi matnlarni tuzishni 
o’rgatishga doir ishlar shakllari va metodlarini metodik jihatdan asoslang. 
2.
Lug’at ishining bosh vazifasi qaysi metodlar, usullar orqali amalga 
oshirilishi lozim? (lug’at zahirasini boyitish, kengaytirish va faollashtirish). 
3.
Bolaning ona tilidagi nutqi mazmunini rivojlantirish uchun qaysi shart-
sharoitlar zarur? O’z javobingizni aniq misollar orqali asoslang. 
4.
Maktabgacha 
yoshdagi 
bola 
nutqining 
grammatik 
tizimini 
shakllantirishga doir ishlar mazmuni nimalardan iborat? Bolalarda ona tilidagi 
grammatik jihatdan to’g’ri nutqni shakllantirish metodlari va usullarini tavsiflang. 
5.
Bolalarda nutqning tovush jihatini rivojlantirish va takomillashtirish 
uchun qaysi metodlar, usullar va vositalarni qo’llash zarur? 
6.
Har bir nutqiy vazifa ustidagi ishlarning ustuvor yo’nalishini ayting. Har 
bir yo’nalishni tavsiflang. 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

5.
 
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING TEVARAK-
ATROFNI BILISHDA NUTQNI RIVOJLANTIRISH 
TEXNOLIGIYASI. 
Reja: 
1.
Tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida bolalar nutqini rivojlantirish. 
2.
MTTda bolalar nutqini rivojlantirish texnologiyasi.
3.
Maktab yoshdagi bolalarni tevarak-atrofni bilishda bog’lanishli nutqini 
rivojlantirish. 
Tayanch tushunchalar:
ma’nodosh, uyadosh, xususiyat, shaxsiy qobiliyat, 
jarayon, shaxsiy hayot, tevarak-atrof, rivojlantirish, texnoligiya.
 
 
Tilni to’g’ri o’rganish, uning grammatik tuzilishiga e’tibor berib so’zlashish, 
bolalarda erkin muhokama yuritish, savollar berish, boshqalardan eshitgan fikrlari 
yuzasidan xulosalar chiqarish, narsa va hodisalar o’rtasidagi bog’lanishning turli 
ko’rinishlarini anglab еtishga olib keladi. 
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida sog’lom, tbiiy muhit yaratish, ularning to’g’ri 
muomalaga kirishishi, boshqalar bilan gaplashish ishtiyoqining ortishiga turtki 
bo’ladi. Buning uchun bolalar nutqining shaklan va mazmunan mantiqiy birligiga 
erishish muhim bo’lib, ular quyidagilardan iboratdir: 
-
dastlab bola o’z lug’at boyligiga ega bo’lishi; 
-
bolalar nutqining grammatik tuzilishini aniqshakllantirishga e’tibor berish;
-
bolalarda tovush madaniyatini tarbiyalash;
-
dialogik nutq, ya’ni so’zlashuv nutqini o’stirish;
-
hikoya qilib berish; 
-
bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish;
-
bolalarni savod o’rgatishga tayyorlash va boshqalar. 
Bu talablar maktabgacha tarbiyaning barcha bosqichlarida amalga oshiriladi. Lekin 
ularning har birida bolalarning yosh xususiyati, shaxsiy tayyorgarlik darajasi, 
albatta, hisobga olinadi. 
Bolalarning tevarak-atrofni kuzatib borishi natijasida talaffuzi ham ijobiy tomonga 
o’zgara boshlaydi; tovushlarni to’g’ri talaffuz qila boshlaydilar, jumlalar mazmuni 

---

kengaya boradi, grammatik tomondan gapni to’g’ri tuza boshlaydilar, lug’at 
boyligi ham ortadi. Bolalarning o’zlari kichik-kichik hikoyalar tuza boshlaydilar va 
bu hikoyalarni erkin bayon qila oladilar. Ularda kattalar bilan muloqotga kirishish, 
o’z fikrini erkin bayon etish kabi xislatlar paydo bo’la boshlaydi. Shunga ko’ra 
bolalar nutqida tovush madaniyatini takomillashtirish, atrofdagi narsalar, 
predmetlar, hodisalar nomini ifodalovchi so’z boyligini kengaytirish, faollashtirish, 
monologik nutqning oddiy shakllariga rioya etish, o’z fikrini grammatik jihatdan 
to’g’ri va aniqifodalay olish ko’nikmalarini paydo qilish muhim va zarur 
hisoblanadi. 
Bu talablar bolalarda borliqni, tevarak-atrofni idrok etish, uni tushunish, his etish, 
hikoyalar tuzish, o’z fikrini bayon qila olish, ifodali o’qish faoliyati jarayonida 
tarkib toptiriladi.
Ma’lumki, bog’lanishli nutqda bolalarning atrofdagilar bilan voqea-hodisalar 
ta’siri natijasida o’zaro munosabati, aloqasi ifodalanadi. Bu ifoda bir yoki bir 
necha jumlalarda o’z aksini topishi mumkin. 
Nutqning shakllanishida bolaning tevarak-atrof bilan munosabati, muomala shakli 
katta rol o’ynaydi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning og’zaki nutqqa doir, 
malaka va ko’nikmalari mavjud bo’lganligini hisobga olib, ularda bog’lanishli 
nutqni shakllantirishda, avvalo, tevarak-atrofni kuzatishda nimalarga e’tibor 
berishimiz kerakligini aniqlab olishimiz zarur. Bular, avvalo, ona-Vatan haqida 
dastlabki tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Bunda «Bolalar bog’chalari 
uchun dastur»da bolalarda mustaqil O’zbekiston davlati haqidagi tushunchalarni 
kengaytirish, uning o’tmishiga oid yodgorliklar bilan tanishtirish, Samarqand, 
Buxoro, Xiva, Toshkent, Qo’qon kabi tarixiy shaharlar haqida ma’lumotlarga ega 
bo’lish, «Mustaqillik kuni» (1991 yil 1 sentyabr), O’zbekiston ramzlari: gerbi, 
bayrog’i, madhiyasi bilan tanishtirish, O’zbekiston Prezidenti, Prezidentlik 
boshqaruvi haqida ma’lumotlar berish, bolalarning o’z mahallasi, ko’chasi, uyi, 
uning nomlanishi, nomlanish sababi; O’zbekistonning tabiati, еr-osti va usti 
boyliklari, tog’lari, cho’l va adirlari, tog’u soylari, o’rmonu-bog’lari, iqlimi; buyuk 
siymolari, sarkardalari, ulug’ mutafak-kirlari, an’anaviy bayramlari, sayllari, milliy 

---

marosimlari, o’zbek xalqining amaliy san’ati, kattalar mehnati, bolalarning ota-
onalari, aka-opalarining O’zbekiston xalq xo’jaligining turli sohalaridagi ishtiroki, 
ishlab chiqarishning muhim sohalari, aloqa vositasi haqida bilim berish nazarda 
tutilgan. Ana shularning barchasi bolalarning tevarak-atrofdagi hodisalar haqidagi 
bilimlarni aniqlash, mustahkamlash va kengaytirish asosida bog’lanishli nutqini 
o’stirishga yordam beradi.
Bunda, birinchi navbatda, bolalar so’z boyligini kengaytirishda Respublikamiz 
tabiati, kasb-hunarga oid, qurilish va qishloq xo’jaligida foydalaniladigan 
mashinalar, narsalarning o’ziga xos belgilari va ranglari, mehnatga munosabatni 
ifodalovchi tushunchalar, nom va so’zlar bilan boyitish zarur. Shuningdek, 
xalqog’zaki ijodi namunalarini o’rganish; ona tilidagi antonim, sinonim, omonim 
so’zlarni tushunish va to’g’ri qo’llashga doir tushunchalar, so’zlar bilan boyitishga 
erishish lozim. Bolalarni narsalarning nomlarini to’g’ri aytishga, ularning o’xshash 
va farqli tomonlarini tushunish, shakli, rangi, sifati, xossalarini, jinsi va turiga oid 
yo’naltiruvchi 
lug’atini 
faollashtirish, 
nutqning 
grammatik 
tuzilishini 
shakllantirish, nutqmadaniyatini shakllantirish, dialogik va monologik nutqini 
takomillashtirish va nihoyat savod o’rgatishga tayyorlash muhim ahamiyat kasb 
etadi.
Bog’lanishli nutqi yoshiga ko’ra orqada qolib, qator kamchiliklar mavjud. Shuning 
uchun biz ularning nutqini kuzatishda odatdagi hayotiy faoliyatidan chetga 
chiqmaslikka harakat qildik. Bu jarayonda quyidagilarga e’tibor qaratildi: 
1.
Ona tili boyligidan unumli foydalanish. 
2.
Nutqni rivojlantiruvchi omillarni to’g’ri belgilash. 
3.
Nutqni o’stirish jarayoni. 
4.
Nutqni o’stirishda uzviylik va uzluksizlik. 
5.
Nutqni o’stirish mazmuni. 
6.
Nutqni o’stirish shakllari. 
7.
Nutqda ijtimoiy-maishiy omillarning o’zaro aloqasi. 
8.
Sayrlar, o’yin va mehnat jarayoni – nutqni o’stirishning muhim vositasi 
ekanligi. 

---

tashkilotlarida Nutqda eng muhim metod bu dialogik nutq, ya’ni bolalar bilan 
so’zlashishdir. So’zlashish og’zaki nutqning eng oddiy shakli bo’lib, unda bola 
o’zini tutishi, ko’z qarashi, xatti-harakati, ovozining past-balandligi, tezligi kabi 
turli holatlar hisobga olinadi. So’zlashish – dialogik nutq, asosan kattalar 
yordamida amalga oshiriladi va u ayniqsa, tevarak-atrofni bilish jarayonida yaxshi 
natijalar beradi. Jumladan, jamoat joylarida, ko’pchilik o’rtasida nutqmadaniyatiga 
rioya etishga e’tibor qaratiladi. 
Bunda bir-birining nutqini to’ldirib borish, tuzatishlar kiritish, so’rash, so’rab bilib 
olish dialogik nutqqa o’rgatishning usullari sanaladi. 
Ma’lumki, muloqot ikki shaklda – erkin va maxsus tayyorlangan mashg’ulotlarda 
amalga oshiriladi. Kundalik hayot va taassurotlar asosida uyushtiriladigan muloqot 
erkin muloqot bo’lib, yo’l-yo’lakay o’tkazilsa-da, bola nutqining ifodali bo’lishiga 
yordam beradi, ularda jumlalarni grammatik jihatdan to’g’ri tuzish malakalarining 
paydo bo’lishiga, so’z zahirasining boyishiga olib keladi. Shu bilan 
nutqmalakasining o’zlashtirilishiga zamin bo’ladi. Bolalarda ko’proqguruh bilan 
qilingan sayrlarda tevarak-atrofni kuzatib, tarbiyachisi va do’stlari bilan 
so’zlashadi, uyda esa oila a’zolari bilan muloqot natijasida nutqi shakllana boradi. 
Maxsus tayyorlanadigan muloqotlar esa dastur asosida muayyan mavzular 
bo’yicha uyushtiriladi. 
Masalan, maxsus tayyorlangan suhbatlar quyidagicha tuziladi: dastlab mavzu 
belgilanadi, uning maqsadi, vositalari aniqlanadi, savollar tuziladi. Lekin bularning 
har biri Nimaga? Nima uchun? Nimadan? Qanday qilib? kabi izlanuvchi va 
muammoli savollar tarzida bo’lishi zarur. Shu bilan birga, savollar, 
umumlashtiruvchi xarakter kasb etishi ham mumkin.