O’zbekiston oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi t oshkent moliya instituti

3.Xo'jalik subyektlariga davlatning ta'siri
O‘zbekistonbozormunosabatlarigao‘tishiningasosiytamoyil- laridanbiri,budavlatningboshislohotchiekanligidir.
«Davlatning boshqaruv sohasidagi roli inkor etilsa, ma’muriy buyruqbozlik tizimidan iqtisodiyotning bozor tamoyillarigao‘tishini ta’minlash qiyinkechadi.
O‘z-o‘zidan ravshanki, bozor munosabatlari me’yori mustah- kamlanib,islohotlarningortgaqaytmasligita’minlanibborgansari davlatning ta’siri ham shunga muvofiq ravishda izchillik bilan kamayibboraveradi».⁴
Shu nuqtayi nazardan davlat iqtisodiyot va ijtimoiy hayotning hamma sohalarini o‘zgartirish rejalarini tuzib, uni izchillik bilan amalga oshirishni ta’minlashni o‘zzimmasiga oladi. Bu esa bozor sharoitidaiqtisodiyotnidavlatyo‘libilanboshqarishvatartibgasolish hamdaijtimoiyvaiqtisodiymuammolarnibevositahuquqiyvositalar yordamida hal etishga imkoniyatyaratadi.
Davlatxo‘jalikhuquqisubyektlarigaxosbo‘lganxususiyatlarga ega.Bular:
birinchidan, uning o‘z mulkigaegaligida;
ikkinchidan, uning xo‘jalik faoliyatini boshqarilishida;
uchinchidan, bevosita xo‘jalik vakolatlariga egaligida;
to‘rtinchidan, xo‘jalik aloqalarida boshqa ishtirokchilarbilan shartnomaviymunosabatlargakirishishlaridagavdalanadi.
Xo‘jalikhuquqiningsubyektisifatidadavlatbirvaqtningo‘zida boshqa xo‘jalik huquqining subyektlaridan farq qiladi. Bu shunda ko‘rinadiki,uningfaoliyatidaxo‘jalikfaoliyatiustidanrahbarlikni amalga oshirish anchayin ustunroq turadi. Davlat iqtisodiy muno- sabatlarga kirishar ekan, boshqa subyektlar kabi o‘z faoliyatini amalga oshirishi uchun uning ruxsatnoma olishi talab etilmaydi. Shu bilan birga, iqtisodiyotga rahbarlik qilishining yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ hujjatlar asosida amalga oshirilishi ham unga xos bo‘lgan xususiyatlardanhisoblanadi.
Davlatni xo‘jalik huquqi subyektlari qatoriga qo‘shmaslik, xo‘jalik faoliyatiga oid masalalarni hal qilishda ko‘pgina noaniq- liklarning kelib chiqishiga, bu boradagi masalalarni qaysi huquq sohasi normalari bilan tartibga solinishi lozimligi to‘g‘risidagi masalalarda chalkashliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘lar edi. Davlatning xo‘jalik huquqining subyekti sifatida o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat.
Davlatningo‘zmulkigaegaekanligito‘g‘risidashunita’kidlashjoizki, respublikamiz mustaqillikka erishgandastlabkiyillarningo‘zidayoq, O‘zbekiston o‘zining «Mulkchilikto‘g‘risida»giQonu-niniqabulqildivaushbuqonungamuvofiqO‘zbekistondavlatimulkegasisifatidatanolindi.l978-yilgiO‘zbekistonningkons-titutsiyasidajamiyatningiqtisodiynegiziniasosansotsialistikmulkning ikki xil shakli, ya’ni davlat vakolxoz-kooperativmulkitashkiletilishibelgilanganedi.Endilikdamulkommaviyvaxususiyshakllarda mavjud bo‘lishligi qonuniymustahkamlanib,hattofuqarolarningmulkiqaysishakllardavaqaymaqomdamavjudbo‘lishligiqonuniyhaletilib,mulklartengsizligigabarhamberildi.Mulkning kimga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar,tengravishdarivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratilib,ularnibab-baravarhuquqiymuhofazaqilishqoidalaritegishliqonunlardao‘zifodasinitopdi.
Darlatning barcha mol-mulkini, bu mulk respublika yoki mahalliy davlat hokimiyati organlariga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar, asosan, ikki guruhga:

11. 
    davlat korxonalari va muassasalariga biriktirib qo‘yilgan mulk;
    

tegishli budjet mablag‘lari va davlat korxonalari, muassasalariga biriktirilmagan respublikaning davlat xazinasini tashkil qiladigan mol-mulklarga ajratishmumkin.
Respublika mulki obyektlari doirasiga kiritilgan obyektlar davlatimizmilliyboyliginingasosinitashkilqiladi.Bumulkdavlat hokimiyat va boshqaruv organlarini amal qilish, umumdavlat vazifalarni amalga oshirish uchun (mudofaa kuchlari, chegara qo‘shinlari, milliy xavfsizlik va ichki ishlarning mulklari asosida), O‘zbekistonxalqxo‘jaliginirivojlantirilishinita’minlovchitarmoq- lar (mudofaa ishlab chiqarishiga xos korxonalar, yoqilg‘i-energe- tika kompleksi, transport, aloqa tarmoqlari), shuningdek, O‘zbekis- ton Respublikasi ta’minoti uchun zarur bo‘lgan tarmoqlar (far-matsevtika, tibbiyot-biologik preparatlarni, spirt mahsulotlarini ishlabchiqaruvchikorxonalar)uchunzarurbo‘libhisoblanadi.
Yuqorida qayd etilgan mulk obyektlari asosida O‘zbekiston davlatixo‘jalikfaoliyatiniamalgaoshiradi.Ushbumulklarnidavlat o‘zorganlariorqalikorxonalarningxo‘jalikyuritishigaberib,yangi subyekt-korxonalarnitashkiletadi.Shubilanbirga,bukorxonalarni davlattasarrufidanchiqarish,xususiylashtirishmasalasini,ularning tugatilish masalalarini bevosita mulkdor bo‘lgan davlat o‘zining maxsus organlari vakolatigakiritgan.
Davlat mulki bo‘lgan maxsus obyekt davlat xazinasiga O‘zbe- kiston Respublikasi nomidan tushadigan soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha davlat kreditor hisoblanadi. Shuningdek,davlatnomidantuzilganshartnomalarbo‘yichag‘azna mablag‘lari hisobidan javobgar hisoblanadi. Davlatning xo‘jalik vakolatitadbirkorlikvaxo‘jaliksubyektlariganisbatanboshqaruv faoliyati bo‘libhisoblanadi.
Davlat xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan xalqnomidan harakat qiluvchi subyekt sifatida qonun chiqarish orqali umumiy asosdao‘zta’siriniko‘rsatadi,bundaudavlatvazifalariningmohiya- tidankelibchiqibxo‘jalikmunosabatlaridaishtiroketadi,jumladan, uningxo‘jaliksubyektisifatidagifaoliyatiuningo‘zehtiyojlaridan kelibchiqibmoddiy-texnikata’minoti,investitsiyalashkabimasala- larnihalqilishda,ayniqsa,yaqqolnamoyonbo‘ladi.
Xo‘jalik faoliyatining davlat tomonidan tartibgasolinishi usuli umumiy va alohida asoslarda amalga oshiriladi. Umumiy asos qonun chiqarishbo‘libhisoblansa,alohidaasosdaturli-tumansohalar bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan o‘z ta’sirini o‘tkazadi,ya’niiqtisodiyfaoliyatningturlijihatlarinitartibgasoladi. Masalan, davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetkazibberishvaxaridqilish,budjetmanfaatlariniko‘zlaganholda qonunlar, ekologiya masalalariga oid, tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlarning qabul qilinishi orqali subyekt sifatida ko‘rinadi.


Xulosa
Xulosao‘rnidashunita’kidlashjoizki, mamlakatimizdakengko‘lamdaxo‘jaliksubyektlariningjoriyqilinishiishlabchikarishxarajatlariningkamayishiga, iqtisodiyresurslarningtejalishigavaishlabchiqarishxajminingko‘payib, samaralirivojlanishigaxizmatko’rsatadi.
Mamlakatimizdabarchasohalamiqamrabolganholdaamalgaoshiribkelinayotganstrategikislohotlaro’zsamarasinibermoqda. Jumladan, byudjettizimidahamistiqbolliislohotlamingamalgaoshirilayotganligimazkursohadanormativ-huquqiybazaniyanadatakomillashtirish, xorij (tajribasinichuquro’rganganholdamilliyiqtisodiyotimizgaxalqaroslandartlartalablarinijoriyctishnitaqozoetmoqda.
Zero, mamlakalimizrahbarita’kidlabo’tganlaridek, davlatmoliyasiniboshqarishda “Iqlisodiyislohotlarvaijtimoiyo’zgarishlamimuvaffaqiyatliamalgaoshirish, engavvalo, iqtisodiyvamoliyaviyorganlamingfaoliyatisamaradorligigabog’liqdir”’. Shundankelibchiqibaytishmumkinki, davlatmoliyasiniboshqarish, byudjetintizominita’minlanishi, davlatbyudjetimablag'lariningshakllantirilishihamdasamaralivamaqsadlisarflanishidabuxgallcriyahisobivamoliyaviyhisobottizimialohidaahamiyatkasbetadi.
Xo’jaliksubyektiko’ptarmoqlibo’lib, undabyudjettizimibyudjetlarialohidaahamiyatgaega. Xo’jaliksubyektlariniijroetishdahisobgaolinadigan, puldaifodalanganaktivlarvamajburiyatlarning, shuningdekmazkuraktivlarvamajburiyatlamio’zgartiruvchioperatsiyalarningholatito’g’risidagiaxborotnito’plash, ro’yxatdano’tkazishvaiimumlashtirishningtartibgasolingantizimidir.
Ushbukursishidayuqoridakeltiribo’tilganmasalalamio’zichigaqamrabolganundaxo’jaliksubyektinitashkiletishningnazariy-uslubiyasoslarikengyorililgan.
Kursishiningyaratilishidaxo’jalikhisobinitashkiletishgaoidnormativ- xuquqiyhujjatlarvaboshqategishlirasmiymanbaalardankengfoydalanildi.
Mazkurkursishimazmunvashakljihatdanyanadayaxshilashmaqsadidabildiriladiganbarchafikr-mulohazalarvatakliflaruchunoldindanminnatdorchilikbildiramiz.