O’zbekiston oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi t oshkent moliya instituti

Xo’jalik subyektlari va ularning mazmun mohiyati

Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqiga ta’rif berishdan avval uning huquq tizimida tutgan o‘rniga to‘xtalib o‘taylik. Xo‘jalik (tadbir- korlik) huquqiga bir tomondan, huquqning mustaqil sohasi si- fatida, ikkinchi tomondan, qonunchilik tarmog‘i, uchinchidan, fan, to‘rtinchidan, o‘quv predmeti (fani) sifatida qaraladi.
Ma’lumki, xo‘jalik faoliyati, sobiq sho‘rolar tuzumi sharoitida yagonamulkkavadavlatrejasigaasoslanganxo‘jalikmunosabatlaridan iboratbo‘lib,ugorizontalxo‘jalikmunosabatlarinixuddishunday ulargarahbarlikdankelibchiqadiganvertikalmunosabatlarinio‘z ichiga qamrab olganedi.
Bozor munosabatlarining tobora rivojlanibborishiyangi-yangimulkdorlar guruhini shakllantiradi,tadbirkorlarnikeltiribchiqaradigan bu guruhlar xo‘jalikmunosabatlariningmustaqilsubyektibo‘libishtiroketadi.Ularo‘rtasidagimulkiymunosabat-larningaksariyatixo‘jalikqonunchiligibilantartibgasolinadi.Xo‘jalikhuquqiy munosabatlar doirasi, bozoriqtisodiyotiningrivojlanibborishibilanbirga,borgansarikengayibboradi,xususan,tovarishlabchiqarishvaxizmatko‘rsatishsohasidakorxonalar,tad-birkorlar, fermerlar, dehqon xo‘jaliklari, banklar, birjalarvashungao‘xshash boshqa subyektlar o‘ziga xos maxsusfaoliyatko‘rsatadilar.Xo‘jalik huquqi huquq tarmog‘i sifatidaiqtisodiyotsohasidagifaoliyatnitartibgasoluvchinormalaryig‘indisidaniborat.«Iqtisodiyfaoliyat» atamasi O‘zbekiston Respublikasikonstitutsiyasining53-moddasidabelgilangan.«Iqtisod»so‘zi—«ekonomika»grekcha«ekonomos» so‘zidan olingan bo‘lib, «xo‘jalik» degan ma’noni anglatadi. Ushbu termin qonun chiqaruvchi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining «Xo‘jalik faoliyati sohasidagi jinoyatlar» deb nomlangan XIII bobida qo‘llanilgan. Bundan tashqari,O‘zbekistonRespublikasiFuqarolikkodeksining69-mod- dasida «xo‘jalik faoliyati», O‘zbekiston Respublikasining «Tad- birkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonu- niningl8-moddasida«iqtisodiyfaoliyat»iboralariqo‘llanilganligini misol tariqasida ko‘rsatib o‘tishmumkin.






Xo‘jalikfaoliyatijarayonidagimanfaatlarhududvamilliysifatlari bo‘yicha quyidagichatasniflanadi:
l. Milliy va xorijiy.

2. 
   Regional vamahalliy.
   
3. 
   Iqtisodiyot sohalaribo‘yicha.
   

Jumladan, notijorat munosabatlarni, shuningdek, davlat va jamiyat manfaatini ta’minlash maqsadida davlat tomonidaniqtisodiyotni tartibga solish bilan bog‘liq munosabatlarnitartibga solib turuvchi qoidalar yig‘indisini o‘zidamujassamlashtiradi¹.
Xo‘jalikfaoliyatifaqattovarishlabchiqarishgaoidmunosabat emas, balki ishlab chiqarishni boshlash uchun bino olish yoki qurish,joyolish,yoqilg‘i,xomashyo,asbob-uskunalargaegabo‘lish bilanbog‘liqmunosabatlarnihamqamraboladi.Anashularxo‘jalik huquqiningpredmetinitashkiletuvchimunosabatlarbo‘lib,bevosita daromad(foyda)olishgaqaratilmaganboshqamaqsadlarbilanham bog‘liqbo‘ladi.Bularjumlasigamulkniboshqarish,korxonanituzish va tugatish bo‘yicha tashkiliy-mulkiy tusdagi barcha faoliyatlarni kiritishmumkin.

Xo‘jalik(tadbirkorlik)huquqiningo‘zigaxosxususiyatlariuning subyektlari bilan hambog‘liqdir.
Ma’lumki, rejali iqtisodiyot sharoitida xo‘jalik munosabatlari faqat korxona va tashkilotlar hamda ularning bo‘limlari o‘rtasida vujudga kelar edi. Xo‘jalik faoliyatini alohida fuqaro emas, balki ularningjamoasiolibboraredi.Fuqaroxo‘jalikfaoliyatidatashkilot jamoasitarkibidaishtiroketaredi.Ularningbumunosabatlariesa mehnat huquqi bilan tartibga solinaredi.
Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish, avvalo, davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiy mulkni shakllanti- rishdanboshlanadi.Alohidafuqaroningxususiymulkegasisifatida e’tirofetilishiunitadbirkorlikfaoliyatibilanshug‘ullanishiuchun imkoniyatberdivabuninguchunyetarlihuquqiyasoslaryaratildi. Endilikda fuqaro foyda olish maqsadida tavakkalchilik asosida, tegishli tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tgan vaqtdan e’tiboran tadbirkor maqomiga ega bo‘lgach, xo‘jalik faoliyati bilan boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar qatori teng huquqlilik asosida shug‘ullanish huquqiga egabo‘ldi.
Respublikamizda bozor munosabatlarining bosqichma-bosqich shakllanib borishida tadbirkorlik faoliyatining, tadbirkorlik munosabatlari ishtirokchilarining ham roli, ta’siri tobora muhim ahamiyatgaegabo‘libbormoqda.Jumladan,bumunosabatningo‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni ishlab chiqarishni tashkil etish,tadbirkor- likniro‘yxatgaolish,unikorxonashaklidarasmiylashtirish,hisob- kitob olib borish, soliq to‘lash, bozorga tovar, ish va xizmatbilan chiqishtartibinivaqoidasinibelgilash,boshqakorxonavatashkilotlar bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni huquqiy boshqarishni taqozoetadi.
Agar, muqaddamfuqaroningbozorgachiqishiiqtisodiyotimizuchuntasodifiybirholbo‘libvama’muriyhuquqqoidalaribilanboshqarilganbo‘lsa, hozirgibozormunosabatlarisharoitidabumunosabatlarbirbutunbo‘lib, tovarishlabchiqaruvchilarfaoliyatinitartibgasoluvchiyagonaqoidalarbilantartibgasolinadi. Demak,korxona,tashkilotlarning,tadbirkorlarningmoddiyishlabchiqarishvaxizmatko‘rsatishbilanbog‘liqiqtisodiymunosabatlaribirbutunholdaxo‘jalikhuquqigaoidqonunlarorqalitartibgasolinibturiladiganxo‘jalikmunosabatlariningbirinchiguruhinitashkiletadi.
Xo‘jalik munosabatlari bevosita foyda olish bilan bog‘liq bo‘lmaganholdahammavjudbo‘ladi.Bundayfaoliyatgamisolsifatida mulkni boshqarish, idora qilish, korxona tashkil etish, tugatish bilan bog‘liq tashkiliy-mulkiy xarakterdagi faoliyatlarniko‘rsatish mumkin. Ana shu munosabatlar ham bevosita xo‘jalik huquqi qoidalari bilan tartibga solinibturiladi.
Xo‘jaliksubyektlariviloyat,shahar,tuman,mahalliyhokimiyat idoralari bilan tegishli xo‘jalik faoliyatini tashkil etish va mulkni boshqarishdaishtiroketadi.Bundayxo‘jalikmunosabatlarifoydaolish bilanbog‘liqbo‘lsaham,xo‘jalikboshqarishinio‘zichigaoladi.
Davlat budjetidagi muassasalar, matlubot jamiyati, xayriya fondlari va vazifalarini hal etish uchun xo‘jalik munosabatlariga kirishadiganboshqamuassasalarfaoliyatifoydaolishbilanbog‘liq bo‘lmagan faoliyat jumlasiga kiradi. Bu munosabat tadbirkorlik faoliyati bilan juda yaqin bo‘lib, shakli jihatdan uni amalga oshirishdandeyarlifarqlanmaydivashutufaylixo‘jalikhuquqibilan bog‘liq bo‘ladi. Bu xo‘jalik munosabatlarining ikkinchi guruhini tashkiletadi.
Davlatjamiyatmanfaatinihisobgaolganholdaxo‘jalikfaoliyatini amalga oshiruvchi subyektlarga iqtisodiy ta’sir etadi, uning faoliyatininazoratqiladi.Bumunosabatxo‘jalikhuquqipredmeti- ning uchinchi guruhini tashkiletadi.
Yuqoridako‘rsatibo‘tilganmunosabatlarguruhibozoriqtisodiga oid bo‘lgan va davlat tomonidan tartibga solinadigan xo‘jalik subyektlariningko‘pqirralifaoliyatiniifodalaydi.
Boshqariladiganbozoriqtisodiyotimunosabatlarigao‘tishxo‘jalik munosabatlari to‘g‘risidagi va tegishli xo‘jalik huquqi predmeti haqidagi tushunchaning ham o‘zgarishiga olib keladi. Chunki, ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan xo‘jalik huquqi tizimi muqaddam faqat davlatga tegishli bo‘lgan korxona, tashkilotlargadoir xo‘jalik munosabatlariga, shuningdek, kooperativ va boshqa tashkilotlarbilanbog‘liqxo‘jalikmunosabatlarigaxizmatqilganedi. Hozirgi kunda esa mulk shakllarining ko‘p xilligi, fuqaro mulklarining kichikkorxonashaklida,dehqonxo‘jaligi,xususiytadbirkorlikfaoliyati shaklida ishlab chiqarishga jalb etilishi, xo‘jalik munosabatlarining shakli,hajmi,xarakterivamazmuninio‘zgartiribyubormoqda.
Bozoriqtisodiyotisharoitidahammauchunmajburiyrejalitartib o‘zkuchiniyo‘qotadi.Ammo,rejafaqatalohidaolinganholatlarga, ya’ni davlat ehtiyojlarini ta’minlashga qaratilgan topshiriqlarni bajarishga tatbiq etiladigan bo‘ladi.
Bozormunosabatlarigao‘tishsharoitidaxo‘jalikmunosabatlarini huquqiy tartibga solish bozor uchun tovar ishlab chiqarishga (ish vaxizmatko‘rsatishga)ixtisoslashganfaoliyatbilanbog‘liqbo‘ladi. Shu sababli har qanday subyekt o‘ziga tegishli mulk yuzasidan ishlabchiqarishfaoliyatigakirishadivauniamalgaoshirishjarayoni xo‘jalik huquqi bilan tartibgasolinadi.
Xo‘jalik huquqi davlatning ishlab chiqarish faoliyatiga ta’sir etishibo‘yichakelibchiqadiganmunosabatlargahamtatbiqetiladi. Budavlatbilanboshqasubyektlarningo‘zarovertikalbo‘yichaxo‘jalik yuritishmunosabatlaridir.
Bozormunosabatlarisharoitidarejalashtirishshaklidagidavlat rahbarligi,nazorat,idoraetisho‘zxarakterinivaxususiyatiniyo‘qotib boradi.Uko‘proqshartnomaasosidata’siretishusuligao‘tadi. Masalan,xo‘jalikyurituvchisubyektlarningo‘zaromunosabatlari faqat shartnomaga asoslanadi, korxonalarning o‘z ichkibo‘g‘inlariga rahbarlikqilishiichkixo‘jalikshartnomalarigaasoslanadi.Biroqozmi- ko‘pmiqabulqilinganrejalihujjatnatijasidatashkiltopadigantegishli munosabatlar va rahbarlik, davlat ehtiyoji uchun davlat buyurtmasi ustidanmulkegasiningnazoratqilishfunksiyasio‘rnatilganqoidava tartibyo‘libilandavlatta’sirchorasiniamalgaoshirish(ijtimoiy, ekologikvashungao‘xshash)tartibgasolishningma’lumbiryig‘indisini tashkiletadi,iqtisodgadavlatningta’siretishchoralariningyangi turlari:soliq,antimonopoliyanazorativaboshqalarkelibchiqadi.