O’zbekiston Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

5.4. SON KATEGORIYASI. 
REJA 
1.  
Birlik  
2.  
Ikkilik  
3.  
Ko’plik 
 
Ma’lumki, ismlardan 2 turdagi ko’plik soni yasaladi: 1. Tog’ri ko’plik. 2. Siniq 
ko’plik. 
Siniq ko’plik yasashning juda ko’p turlari mavjud. Ba’zi so’zlardan barovariga 
bir necha variantlarda siniq, ko’plik hosil qilish ham mumkin. Birlikdagi so’zlar siniq 
ko’plikka  aylanayotganda  aniq  bir  formaga  tushmaydi.  Uni  lug’at  orqali  yodlab 
qolish bilan o’zlashtiriladi. Siniq ko’plik hosil qilish yo’llari quyidagicha: 
1.  
  لِعا ف qolipidan     لْع رف   varianti orqali hosil qiladi. 
2.  
 
 ُل عْرفأ
-
 
 ُءلاْع رف
 qolipidagi  rang,  jismoniy  kamchiliklarni  bildiradigan  hamda    لررر ع رف
 
qolipidagi otlardan    
  لْعُرف   formasi orqali ko’plik yasaladi. 
Masalan: 
  ُرحمأ
-
  
 ُد وْسأ              رُْحم
 
-
  
  دوُس
 
   د س أ
-
  
  دْسُأ
 
 
   
  ة لْع رف ، ى لْعُرف ،  ة لْعُرف  ba’zan    ةر لْعِف  qoliplaridagi so’zlardan    لر عُرف  formasi orqali ko’plik 
yasaladi. 
Masalan: 
   ة فُْتح
-
  
  ة لو د          ف ُتح
-
 
  ل وُد
 
 
   Shuningdek   
  ليِع ف  ،  لُعُرف  ،  ل ع رف  ،   لْعِف
 
 ُلِئاع ف  ، ُءلا عُرف   ، ُلِعافأ  ، ُلِعا و رف ،  ةل ع رف  ،  لاعْفأ  ،  لوُعُرف  ،  لَّعُرف  ،  لاعِف  ،
  variantlarida ham siniq ko’plik hosil qilinadi. 
Masalan: 
 
  ريزو
–
 
 ُءار زُو
    
  لا ؤُس
–
 
  ة لِئْسأ
    
  لِحا س
-
 
 ُلحا و س
 
 
    Bundan  tashqari  4  o’zakli  fe’llarga  yana  alohida  variantlar  beriladi.  Yuqorida 
keltirganimizdek,  bu  formadan  bu  forma  keladi  deb  yodlagandan,  so’zning  o’zi  va 
ko’pligini yodlab qolish osonroq. 
 
Siniq ko’plikdagi tanvinsiz __
 َُ_ damma bilan tugasa 2 kelishikli hisoblanadi. 
 ُدئارج
            
  B.k.            
  دئارج Q.T.k. 
 
Faqatgina izofaning bir bo’lagi va  
لا olsa 3 kelishikliga aylanadi: 
 ُدئارلجا - B.k.            دئارلجا - T.k.              ِدئارلجا - Q.k. 
 
       Siniq ko’plikning qolgan formalari turlanmaydi. 

---

 
 
 
72
 
 
 
 
Moslashuvda  siniq  ko’plik  umumiy  qoidaga  bo’ysinadi.  YA’ni  aniqlanmish 
bilan aniqlovchi to’liq moslashadi. 
Masalan: 
 ُءلاقعلا ُلاجرلا 
 
    Aniqlanmish qayri oqil bo’lsa, aniqlovchisi odatdagidek muannas birlikda beriladi. 
Masalan: 
 ُةديدلجا ُتويبلا 
    Aniqlovchi vazifasida ko’rsatish olmoshlari kelganida hali yuqoridagi qoida to’liq 
saqlanadi. 
 ُتويبلا هذه              ُلاجرلا ِءلاؤه 
 
SAVOLLAR 
1.  
Ismlardan necha hil ko’plik yasaladi? 
2.  
Necha hil siniq ko’plik yasash yo’lini bilasiz? 
3.  
Barcha siniq ko’plikdagi ismlar 3 kelishiklimi? 
4.  
Siniq ko’plik vaznlarini sanang?